Wprowadzenie
W lipcu 2017 r. opublikowano podręczniki szkolne Autonomii Palestyńskiej (AP) na rok szkolny 2017-18. Niektóre książki są nowe, niektóre pozostały niezmienione. Badanie podręczników dla gimnazjów do przedmiotu “Nauka o islamie”, z których część została zamieniona, pokazuje znaczny wzrost skupienia się na wczesnoislamskich zasadach szahada (męczeństwa), fidaa (samopoświęcenie) i tadhija (poświęcenie) jako dżihadu na rzecz Allaha i jego nowoczesnych przejawów jako część palestyńskiej walki przeciwko Izraelowi.
Podręczniki przedstawiają historyczny kontekst tych zasad, przedstawiając dżihad, szahada, fidaa i tadhija jako czyny, które przyniosły muzułmanom zwycięstwo nad ich wrogami we wczesnych dniach islamu[1]. Teksty obejmują opisy nagród w życiu pozagrobowym, obiecane przez Allaha dla muzułmanów, którzy ich dokonują. W tym celu podręczniki cytują koraniczne wersety i tradycje z kolekcji hadisów, które wymieniają te nagrody. Jednak materiały do nauki nie przedstawiają tylko historycznego kontekstu. Na zakończenie rozdziałów o fidaa i tadhija są zadania dla uczniów, którzy mają podać przykłady takich czynów zarówno z czasów Proroka Mahometa, jak z współczesnej walki Palestyńczyków przeciwko Izraelowi.
W dodatku do gloryfikowania poświęcenia życia, podręczniki piszą także o innym rodzaju poświęcenia, takim jak poświęcenie własności, czasu i wysiłku. W kilku miejscach w podręcznikach wspomniane są także aspekty religijnej tolerancji w islamskiej tradycji.
W podręcznikach jest notatka, że minister edukacji AP, Sabri Saidam, przewodniczy komisji planowania programów szkolnych AP i że ich treść jest zatwierdzona przez ministra dziedzictwa religijnego, Jousufa Ida’isa.
Niniejszy raport jest przeglądem wartości dżihadu, szahada, fidaa i tadhiya oraz aspektów religijnej tolerancji w islamie, tak jak są przedstawione w nowych palestyńskich podręcznikach do nauki o islamie dla gimnazjów[2].
Zachęcanie do dżihadu i szahada przez pokazywanie nagród obiecanych szahidom (męczennikom) w następnym życiu w Koranie i hadisach
Podręczniki do “Nauki o islamie” w gimnazjach AP kładą główny nacisk na szahada (męczeństwo) i na nagrody dla tych, którzy go dokonują (szahidzi), cytując wersety z Koranu i hadisy dotyczące wojen muzułmańskich we wczesnych dniach islamu oraz prezentując szahada jako najwyższa wartość i szlachetny akt poświęcenia, za co nagrody są natychmiastowe.
Prorok Mahomet zachęca muzułmanów do prowadzenia dżihadu w celu dostania się do raju
Podręcznik “Nauka o islamie” dla klasy 7 (część 1) opisuje zwycięstwo muzułmanów nad ich wrogami, plemieniem Kurajszów w bitwie pod Badr (624 r.)[3], która jest przedstawiana w islamskiej tradycji jaki bitwa nielicznych przeciwko wielu (300 muzułmanów przeciwko 900 nie muzułmańskim wojownikom wroga). Podręcznik podkreśla, że muzułmanie zwyciężyli dzięki determinacji osiągnięcia męczeństwa (istiszhad): „Kiedy walka stała się trudna… Posłaniec Allaha [Prorok Mahomet] zachęcał muzułmanów do walki, mówiąc: ‘Powstańcie [i walczcie, by dostać się do] raju, który jest tak szeroki jak niebo i ziemia’[4]. Muzułmanie zaatakowali armię politeistów pełną siłą, bo ich silna wiara i szczere pragnienie były bodźcami, by poświęcić swoją duszę. W rezultacie politeiści zostali pokonani i muzułmanie odnieśli wielkie zwycięstwo …”[5]
Tekst o Proroku zachęcającym wiernych do walki i dostaniu się do raju
Koran 47 (Sura Muhammad): Wojna z niewiernymi, nagrody dla Szahida
Podręcznik “Nauki o islamie” dla klasy 9 (część 1) kładzie duży nacisk na dżihad i szahada na rzecz Allaha. Dział poświęcony 47. surze Koranu (Sura Muhammad) przytacza tę surę w całości i skupia się na różnym traktowaniu „wiernych” i „niewiernych” przez Allaha. Sura oznajmia, że Allah zabija niewiernych i wzywa wiernych, by z nimi walczyli, a ci, którzy zostają męczennikami w jego sprawie, otrzymują w nagrodę raj, tak samo jak „sprawiedliwi”. We wprowadzeniu do sury uczniowie czytają, że ta sura nazywana jest także “Surą Walki”, ponieważ opisuje “wojnę przeciwko niewiernym” i stwierdza, że “głównym tematem tej sury jest dżihad na rzecz Allaha” i że “wersety w nim obiecują tym, którzy wyznają Proroka, jak również tym, którzy prowadzą dżihad na rzecz [Allaha] i bronią Jego religii, wszystkie nagrody na tym świecie i wieczne życie w świecie następnym”[6].
Nagrody szahida według hadisu
W kolejnym dziale napisano w podręczniku: „Allah Wszechmocny pragnie wziąć szahidów spomiędzy wiernych w celu nadania im męczeństwa, wybaczenia ich grzechów i wyniesienia ich do raju”. Następnie cytuje się hadis, który wylicza sześć nagród dla męczennika: „Allah nagradza szahida sześcioma nagrodami: z pierwszą kroplą krwi jego grzechy zostają wybaczone; widzi swoje miejsce w raju; oszczędzone mu są męczarnie grobu; oszczędzony mu jest horror Dnia Sądu Ostatecznego; zostaje ukoronowany koroną chwały, której drogocenne kamienie są lepsze niż ten świat i wszystko, co jest na nim; żeni się z 72 czarnookimi kobietami; ręczy za 70 członków swojej rodziny [by zostali zaakceptowani w raju]”[7].
Hadis o sześciu nagrodach szahida
Allah nagradza tych, którzy poświęcili dla niego swoje życie
Ten sam podręcznik przedstawia historię towarzysza Proroka, Dża’fara bin Abi Taliba, jednego z pierwszych nawróconych na islam i brata czwartego kalifa, 'Alego bin Abi Taliba. Opowieść podkreśla jego gotowość do walki mimo odniesionych ran, z powodu pragnienia dostania się do raju. Cytując hadisy z Sahih al-Buchari, tekst podaje, że Dża’far bin Abi Talib prowadził w bitwie pod Mutah przeciwko Bizantyjczykom (w 629 r.), i że w szczytowym momencie bitwy zsiadł z konia i wezwał muzułmanów do nasilenia walki, obiecując im, że raj na nich czeka: “Jak cudowny jest raj, kiedy zbliża się! Jak przyjemny i chłodny jest jego napój! Kara dla Bizantyjczyków nie jest odległa! Muszę walczyć z nimi, kiedy ich spotykam!”
Słowa zachęty Dża’fara bin Abi Taliba do jego wojowników
Po tym następuje informacja, że Dża’far kontynuował przewodzenie bitwie także po tym, jak wrogowie obcięli obie jego ręce, aż wreszcie osiągnął szahada. Ponadto „Allah nagrodził go i uhonorował go za jego odwagę i poświęcenie. Dał mu skrzydła, żeby mógł latać w raju. Dlatego jest znany jako ‘Skrzydlaty’”. Podręcznik podkreśla, że ta opowieść pokazuje, “że Allah nadaje honory tym, którzy poświęcili się dla Niego”[8].
Wartości Tadhija i Fidaa
W dodatku do wartości szahada, podręczniki AP podkreślają także wartości tadhija (poświęcenie) i fidaa (samopoświęcenie). Podręczniki wymieniają rodzaje poświęcenia- życia, własności, czasu i wysiłku – ale podkreślają, że “poświęcenie życia” jest “najszlachetniejszym” rodzajem, jak napisano w podręczniku dla klasy 7[9]. W celu pokazania, że tadhija i fidaa nie są tylko historycznymi wartościami, ale nadal są ważne dzisiaj, uczniowie proszeni są o podanie przykładów zarówno wczesnej ery islamskiej, jak z obecnych czasów, kiedy dokonują ich Palestyńczycy.
Rozdział o tadhija i fidaa w podręczniku dla klasy 7
Podręcznik „Nauka o islamie” dla klasy 7 (część 1) poświęca cały rozdział [10] tematowi tadhija i fidaa, cytując odpowiednie wersety koraniczne i ich interpretacje, podkreślając, że przynoszą honor narodowi muzułmańskiemu i przedstawiając rozmaite rodzaje poświęcenia przez towarzyszy Proroka. Na stronie tytułowej rozdziału jest cytat wersetu koranicznego, który obiecuje raj tym, którzy walczą na rzecz Allaha: „Zaprawdę, Allah kupił u wiernych
ich dusze i ich majątki, w zamian za co otrzymają Raj. Oni walczą na drodze Allaha i zabijają, i są zabijani” (Koran 9:111)[11]. Ta strona pokazuje także cele rozdziału: „[Uczniowie] naucza się o pojęciach tadhija i fidaa„, „zrozumieją ich status”, „wyciągną wnioski w sprawie ich znaczenia” i „docenią ich wartość”.
Następna strona wyjaśnia, że “Islam zachęca do poświęcenia [tadhija] wszystkiego cennego dla Allaha i [zachęca] do fidaa [dla Niego]”. Wyjaśnia, że terminy „tadhiya i fidaa” oznaczają „oddanie duszy, własności, czasu i wysiłku na rzecz Allaha”[12].
„Naród, którego synowie nie poświęcają się na rzecz jego wolności i siły, jest narodem słabości i poniżenia”
Pod tytułem „Status tadhija i fidaa w islamie” czytamy: „Allah obiecał Swoim lojalnym wiernym, którzy poświęcają się dla Niego, zwycięstwo i siłę na tym świecie i raj na świecie następnym”. Po tym stwierdzeniu są następują wersety koraniczne, które dają przykłady: O wy, którzy wierzycie! Czyż mogę ukazać wam handel, który by was wybawił od kary bolesnej? Będziecie wierzyć w Allaha i Jego Posłańca! Będziecie [prowadzić] dżihad na rzecz Allaha waszym majątkiem i waszymi duszami! To będzie lepsze dla was – o, gdybyście tylko mogli to wiedzieć! Wtedy On przebaczy wam wasze grzechy i wprowadzi was do ogrodów, gdzie w dole płyną strumyki, i do mieszkań przyjemnych w ogrodach. To jest osiągnięcie ogromne! I da wam inne rzeczy, które wy kochacie – zwycięstwo od Allaha i bliski podbój. I zwiastujcie dobra nowinę wiernym” (Koran 61:10-13).
Następnie przychodzi wyjaśnienie, które wiąże pojęcie poświęcenia [tadhija] z ogólnymi wartościami honoru, wolności i siły: „Poświęcenie jest środkiem, dzięki któremu naród osiąga honor, siłę i wolność. Naród, którego synowie nie poświęcają się na rzecz wolności i siły, jest słabym i poniżonym narodem. To dlatego islam naucza [nas], byśmy poświęcali się na rzecz Allaha w celu odparcia agresji na muzułmańskie ziemie. Muzułmanin musi poświęcić się i doznawać bólu na rzecz Allaha. To jest [klucz] do honorowego życia i honorowej śmierci” [13].
Status tadhija i fidaa w islamie
Końcowe ćwiczenia w tym rozdziale mają na celu wzbudzenie emocjonalnego przywiązania do wartości tadhija i fidaa przez pokazanie związku między tymi wartościami, jak przejawiały się w epoce Proroka, a wartościami Palestyńczyków w erze współczesnej. W ćwiczeniu 1 uczeń ma “omówić jeden z rajdów [tj. bitw] Proroka i napisać o akcie tadhiya i fidaa, który miał na niego [ucznia] wpływ”. W ćwiczeniu 2 uczniowie są poproszeni o opisanie „aktów tadhija i fidaa ludu palestyńskiego”[14].
Ćwiczenia 1 i 2, w których uczniowie mają omówić czyny tadhija i fidaa z czasów Proroka i dokonane przez Palestyńczyków
Gloryfikowanie poświęcenia kobiet
Podręcznik “Nauki o islamie” dla klasy 8 (część 1) przeznacza jeden dział poświęceniu przez kobiety. Rozdział o kobietach, towarzyszkach Proroka, gloryfikuje kobiety, które walczyły obok niego, przedstawiając to jako dowód, że “islam podnosi status kobiet i szanuje je bardziej niż inne religie” oraz zauważa, że kobiety są „siostrami mężczyzn w poświęceniu i w miłości dla innego”. Rozdział przedstawia dwie kobiety jako wzory osobowe: Umm 'Amara i Umm Salim. Pierwsza jest opisana jako „model do naśladowania w poświęceniu i miłości do Proroka”, jak również wytrwałości, bo jej syn został zabity podczas wykonywania misji dla Proroka. Podana jest też informacja, że walczyła u boku Proroka w bitwie pod Uhud (625 r.) i była także ranna, i że „jej usilne pragnienie [walki na rzecz Allaha] nigdy nie osłabło, nawet po tym, jak została ranna 11 razy w bitwie pod Jamama (632 r.) i nawet po tym, jak jej mąż został zabity [w tej bitwie]”. O Umm Salim piszą, ze walczyła u boku Proroka w bitwie pod Uhud i w bitwie pod Hunajn (632 r.). Ostatnia część rozdziału znowu opisuje związek między okresem wczesnego islamu a obecna palestyńską rzeczywistością, stwierdzając, że „palestyńskie kobiety stały się wzorami tadhija i fidaa„. Uczniowie proszeni są o wymienienie nazwiska kilku takich kobiet. Inne ćwiczenie wymaga od nich streszczenie roli Umm 'Amary i jej dwóch synów w bitwie pod Jamama[15].
Ćwiczenie grupowe: wymienić nazwiska kilku palestyńskich kobiet, które były przykładami tadhija i fidaa; streścić rolę Umm 'Amary i jej dwóch synów w bitwie pod Jamama
Kultywacja antysemickich przekazów: Opowieść o bitwie pod Chajbar, prezentująca podstępnych Żydów
Podręcznik “Nauka o islamie” dla klasy 9 (część I) obszernie prezentuje tło podbicia przez muzułmanów w roku 629 miasta Chajbar, w którym mieszkali Arabowie i Żydzi. Podręcznik usprawiedliwia atak muzułmanów na żydowskich mieszkańców miasta pisząc, że działali oni zdradziecko przeciwko Mahometowi, za namową podstępnych Żydów z plemienia Banu Nadir. Podręcznik podkreśla militarną sztukę Mahometa, która umożliwiła triumf muzułmanów nad Żydami; przed atakiem Mahomet zaatakował obóz w pobliżu Chajbar jako manewr zwodniczy, tak że Żydzi Chajbaru nie domyślali się jego intencji i planowali bitwę przeciwko niemu.
Prezentacja Żydów jako upokorzonych i pokonanych a zarazem podstępnych to stereotyp bardzo szeroko rozpowszechniony w arabskiej antysemickiej współczesnej propagandzie, to właśnie dlatego ten przekaz przedstawiony w tych podręcznikach jest tak ważny[16]. Co więcej, zdobycie Chajbar jest przedstawiane w muzułmańskiej historii jako klęska Żydów z Medyny. Należy podkreślić, że w tym rozdziale, w odróżnieniu od treści innych analizowanych tu rozdziałów, nie ma odniesień do dzisiejszej walki Palestyńczyków z Izraelem. Jednakże we współczesnym islamistycznym antysemickim dyskursie powszechne jest hasło: “Chajbar, Chajbar o Żydzi, armia Mahometa powraca” i dzieci z pewnością słyszały je wielokrotnie. Tym samym, pokazywanie historycznego tła tego hasła wzmacnia antysemicką retorykę.
Bitwa o Chajbar wywołana została wrogością Żydów
Rozdział, zapewne w celu gloryfikacji skutecznego ataku Mahometa, rozpoczyna się uwagą, iż oaza Chajbar była znana ze swojej siły i bogactwa. Czytamy tam: “Chajbar, usytuowany 165 kilometrów na północ od Mediny, uważany był za duże miasto z fortyfikacjami i polami uprawnymi. Był znany ze swoich żyznych ziem i obfitości wody, ze swoich daktylowych palm, zbóż i drzew owocowych dających obfite plony. Przed podbojem mieszkali tam obok siebie Żydzi i Arabowie. Żydzi z Chajbar nie okazywali muzułmanom wrogości póki z Mediny nie przyszli przywódcy [żydowskiego] plemienia Banu Nadir, którzy wcześniej potajemnie oszukali muzułmanów”[17].
Ogólne informacje o mieście Chajbar
Podręcznik podaje “powód” ataku Mahometa na Chajbar z naciskiem na podstępność i wrogość Żydów z plemienia Banu Nadir: “[Mieszkańcy ] Chajbar stali się społecznością Żydów wrogich wobec Proroka. Zaczęli spiskować przeciwko niemu, ponieważ przywódcy plemienia Banu Nadir przybyli [do Chajbar] i odegrali istotną rolę w konflikcie między plemieniem Ahzab [które przeciwstawiało się Mahometowi] i przekonali [żydowskie] plemię Banu Kurajza do złamania umowy [z Mahometem] [To wszystko] spowodowało, że Chajbar stał się źródłem zagrożenia dla muzułmanów.”[18]
Przyczyna ataku na Chajbar
Podkreślanie strachu Żydów przed muzułmańskimi armiami
Po opisie planów Mahometa ataku na Chajbar podręcznik stwierdza, że Żydzi byli przerażeni, kiedy zorientowali się, że Mahomet chce ich zaatakować: Kiedy Żydzi zobaczyli muzułmańskie armie, uciekli w panice. Ich armia się rozpierzchła i uciekli za mury obronne. Żydzi zazwyczaj kryli się w fortyfikacjach, unikając walki twarzą w twarz. Muzułmanie okrążyli ich i zaczęli zdobywać umocnienia jedno po drugim. W niektórych miejscach muzułmanie natrafili na silny opór i zdobywali je z wielką trudnością. W szczególności [walcząc o zdobycie] twierdzy Na’im.
Początek walki i zdobycie fortyfikacji Chajbaru
Kiedy muzułmanie zdobyli fortyfikacje Chajbaru, czytamy w podręczniku, Żydzi poprosili o pokój. Prorok po dyskusji zgodził się na to, że [oddadzą mu] tylko połowę ich własności, po tym jak go przekonali, że mają większe umiejętności niż on w zarządzaniu swoimi finansami. Podsumowując te wydarzenia, podręcznik podkreśla zwycięstwo muzułmanów nad Żydami, zarówno jeśli idzie o straty w ludziach, jak i dobrach: “Szesnastu muzułmanów poświęciło swoje życie a zginęło 93 Żydów. Muzułmanie zdobyli wielkie łupy w Chajbar”[20].
Religijna tolerancja w podręcznikach „Nauki o islamie”
Obok gloryfikacji etosu męczeństwa i poświęcenia badane podręczniki podejmują kwestie religijnej tolerancji. Koncentrują się tu na dwóch elementach: na wersecie “Nie ma przymusu w religii” (Koran 2:256) i wczesnym dokumencie muzułmańskim “Konstytucja Medyńska”.
„Nie ma przymusu w religii”
Podręcznik „Nauki o islamie” dla klas 9 stwierdza, że cechą islamskiej cywilizacji jest “globalny humanistyczny i tolerancyjny [charakter]: nie przedkłada jednego narodu nad drugim, ale obejmuje wszystkie ludy, narody i religie…”[21] Fragment wyjaśniający zasady nauczania (da’wa) w islamie jest “oparty na przekonywaniu i odrzuca przymus”, według Koranu 2:256 („nie ma przymusu w religii”).[22]
„[Da’wa] jest oparta na perswazji i odrzuca przymus, [ponieważ] Wszechmocny powiedział: Nie ma przymusu w religii”
Konstytucja Medyńska
Podręcznik “Nauka o islamie” dla klasy 7 wspomina Konstytucję Medyńską. Ten dokument został stworzony przez Proroka Mahometa w pierwszych latach po jego migracji do miasta Medyna w 622 roku w celu uregulowania stosunków między muhadżiroun (zwolennikami Mahometa, którzy przybyli z nim razem z Mekki do Medyny) a Ansar (miejscowymi zwolennikami Mahometa w Medynie) oraz między tymi dwiema grupami a nie-muzułmańskimi mieszkańcami miasta, włącznie z Żydami. Główne plemiona żydowskie w Medynie – Banu Kunajka, Banu Nadir i Banu Kurajza – widocznie nie były stroną konstytucji[23]. Jeden artykuł tego dokumentu stwierdza, że Żydzi mają własną religię i stanowią odrębny naród. Podręcznik cytuje ten artykuł: „Żydzi są narodem wiernych; Żydzi mają swoją religię, a muzułmanie mają swoją religię. Wyjątkiem są ci, którzy uciskają i grzeszą, a oni przynoszą zatratę tylko sobie”. Następnie w podręczniku wspomniane jest muzułmańskie przekonanie, że Żydzi złamali warunki Konstytucji Medyńskiej i w wyniku tego muzułmanie musieli z nimi walczyć: „Konstytucja przyznała prawa, bez dyskryminacji, wszystkim mieszkańcom Medyny, włącznie z Żydami, ale Żydzi nie honorowali sojuszu. Zachowywali się zdradziecko i agresywnie, zmuszając muzułmanów do walki z nimi”[24]. Podręcznik nie podaje złych uczynków, które skłoniły muzułmanów do walki z Żydami[25].
Dział o Konstytucji Medyńskiej i Żydach
[1] It should be noted that the terms „jihad” and „shahada” had several meanings in early Islam (in the Quran and Hadith), not all of them related to war. See: Daniel Lav, „The Jihad,” in Meir Bar-Asher and Meir Hatina (eds.), Islam: History, Religion, Culture (Jerusalem: Magnes Press, 2017), pp. 281-293. As for the term fidaa, it appears in these sources only in the context of ransom. However, senior Muslim scholars, such as 'Abd Al-’Aziz bin 'Abdallah bin Baz (1912-1999), who served as the Saudi Mufti, related it to war and to martyrdom as well. Bin Baz wrote that fidaa means „advancing towards the enemy with eagerness to achieve martyrdom for the sake of Allah and kill the enemies.” (See: binbaz.org.sa).
[2] It should be noted that the ethos of shahada and jihad has been cultivated for years also in the Palestinian media. See Appendix III.
[3] The book uses the word razwa („raid”), used to describe the Prophet’s raids on his enemies.
[4] From Hadith No. 1901 in the Sahih Muslim (one of the major compilations of hadith), in the section „Affirmation of Paradise for the Martyr.”
[5] Islamic Education for grade 7 (Part 1), p. 56. See Appendix I, figure 3.
[6] Islamic Education textbook for grade 9 (Part 1), p. 10. See Appendix I, figure 17.
[7] Islamic Education textbook for grade 9 (Part 1), p. 12. See Appendix I, figure 18.
[8] Islamic Education textbook for grade 9 (Part 1), pp. 65-66. See Appendix I, figure 19-20.
[9] Islamic Education textbook for grade 7 (Part 1), p. 82. See Appendix I, figure 6. It should be noted that, in the Islamic Education textbook for grade 8 (Part 1), p. 77, a chapter devoted to types of charity states, in the context of jihad-related expenditure, that „Allah gave precedence to jihad by means of money over jihad by means of sacrificing one’s life.” See Appendix I, figure 14.
[10] Islamic Education textbook for grade 7 (Part 1), pp. 80-84.
[11] The verse continues: „[It is] a true promise [binding] upon Him in the Torah and the Gospel and the Qur’an. And who is truer to his covenant than Allah ? So rejoice in your transaction which you have contracted. And it is that which is the great attainment.” This part of the verse is quoted later in the same chapter. It should be noted that this verse clearly deals with the topic of shahada, even though the term does not explicitly appear in it. See: Daniel Lav, „The Jihad,” in Meir Bar-Asher and Meir Hatina (eds.), Islam: History, Religion, Culture (Jerusalem: Magnes Press, 2017), p. 291.
[12] Islamic Education textbook for grade 7 (Part 1), pp. 80-81.See Appendix I, figures 4-8.
[13] Islamic Education textbook for grade 7 (Part 1), p. 81.
[14] Islamic Education textbook for grade 7 (Part 1), pp. 81, 83.
[15] Islamic Education textbook for grade 8 (Part 1), pp. 57-59. See Appendix I, Images 10-13.
[16] See MEMRI Special Report No. 26, What Is Arab Antisemitism?, February 27, 2004.
[17] Islamic Education for Grade 9 (Part 1), p. 54; see Appendix I, figure 23.
[18] Islamic Education for Grade 9 (Part 1), p. 55. See Appendix I, figure 24.
[19] Islamic Education for Grade 9 (Part 1), p. 57. See Appendix I, figure 25.
[20] Islamic Education for Grade 9 (Part 1), p. 57.
[21] Islamic Education for grade 9 (Part 1), p. 86. See Appendix I, figure 21.
[22] Islamic Education for grade 9 (Part 1), p. 92. See Appendix I, figure 22.
* B. Chernitsky jest pracownikiem badawczym w MEMRI.
