Arabia Saudyjska przeżywa od niedawna odrodzenie w dziedzinie filmu po latach braku wszelkiej aktywności. Po raz pierwszy od 30 lat władze pozwoliły na pokazanie w kraju saudyjskiego filmu; zorganizowano kilka festiwali filmowych; rozlegają się żądania budowy sal kinowych, które obecnie nie istnieją w Arabii Saudyjskiej [1] .
Odrodzeniu towarzyszy gorąca debata między popierającymi je i sprzeciwiającymi się z powodu tego, że obejmuje to aktywności zabronione przez szariat, takie jak wspólne przebywanie osób przeciwnej płci i słuchanie muzyki. W lipcu 2009 r. grupa obywateli przedstawiła petycję do saudyjskiego muftiego, szejka Abd Al-Aziza Al-Sheikha, żądającą zakazu budowy kin w Arabii Saudyjskiej. W odpowiedzi zastępca króla Abdallaha, minister spraw wewnętrznych książę Naif bin Abd Al-Aziz, oficjalnie zakazał ich budowy [2] . Zakaz spowodował odwołanie dorocznego festiwalu filmowego w Jeddah, który organizowano w tym mieście od 2006 r. i który miał się odbyć 18 lipca 2009 r. [3] . Jego organizatorzy wyjaśnili, że zakaz księcia Naifa dotyczył wszelkiego wyświetlania filmów wszędzie w kraju [4] . Mimo zakazu jednak festiwal odbył się później, w lutym 2009 r. i obejmował 28 filmów z 14 krajów w Azji, między nimi z samej Arabii Saudyjskiej.
Ten raport jest przeglądem niedawnego rozwoju sytuacji w dziedzinie kinematografii w Arabii Saudyjskiej oraz stanowisk jej zwolenników i oponentów.
1980 –Arabia Saudyjska zamyka improwizowane sale kinowe
W 1980 w Arabia Saudyjska miała pewne improwizowane sale kinowe – większość z nich w miastach Jeddah i Mekka – które pokazywały filmy egipskie, indyjskie i tureckie, i które działały bez autoryzacji rządowej [5] . Jednak w reakcji na ostre sprzeciwy religijnych konserwatystów władze saudyjskie zamknęły je. Kręgi krytyczne wobec reżimu saudyjskiego interpretowały to posuniecie jako próbę przypochlebienia się religijnemu establishmentowi w kraju [6] .
Na sesji Rady Szura 3 lutego 2008 r. ówczesny minister informacji i kultury Iyyad Madani przedstawił prośbę o otwarcie sali kinowej w Arabii Saudyjskiej, która została załatwiona odmownie z powodu silnego sprzeciwu, głównie ze strony szejka Abdallaha bin Muniego, doradcy króla i członka Rady Starszych Duchownych, najwyższej władzy religijnej kraju. Bin Muni stwierdził, że prośba Madaniego jest niezgodna ze statusem Arabii Saudyjskiej w świecie muzułmańskim i posunął się do oskarżenia Madaniego o próbę narzucenia kultury Zachodu na kraj, wzywając go do wycofania swojej prośby [7] .
Należy zauważyć, że w niedawnym sondażu 90% Saudyjczyków zgodziło się na otwarcie sal kinowych w saudyjskich miastach, jeśli będą pokazywały “realistyczne” filmy, których treść nie jest sprzeczna z wartościami i zwyczajami islamu [8] .
Odrodzenie kinematografii w Arabii Saudyjskiej
W ciągu ostatnich trzech lat zaszło w Arabii Saudyjskiej wiele wydarzeń, które wskazują na odrodzenie w dziedzinie kinematografii:
1. Po raz pierwszy od 30 lat – film otrzymuje oficjalne poparcie
6 czerwca 2009 r. po 30 latach, podczas których żaden film saudyjski nie był wyświetlany w kraju, saudyjscy twórcy filmowi i młodzież rozpoczęli kampanię reklamową nakręconego przez Saudyjczyków filmu Menahi, wzywając publiczność do przyjścia na premierę filmu i do popierania otwarcia sal kinowych w Arabii Saudyjskiej [9] . Film – komedia o młodym Beduinie saudyjskim, który przeprowadza się do miasta – został wyprodukowany przez Rotana Studios, własność saudyjskiego księcia Walida bin Tallala, który jest siostrzeńcem króla i znanym przedsiębiorcą. Władze pozwoliły na oglądanie filmu przez mężczyzn oraz chłopców i dziewczynki do 10 roku życia, ale nie przez kobiety, żeby zapobiec mieszaniu się osób przeciwnej płci na sali kinowej [10] . Film zyskał szeroką popularność i był pokazywany w Rijadzie, Jeddah i Taif. Niektórzy widzieli w tym krok akcji króla Abdallaha wspierania otwartości w Arabii Saudyjskiej, włącznie ze sceną kulturalną [11] .
2. Festiwale filmowe w Arabii Saudyjskiej
Festiwal filmowy w Arabii Saudyjskiej odbył się w lipcu 2009 r. w Jeddah i nosił nazwę „Jeddah Festiwal Pokazów Wizualnych”. Pokazano na nim tylko 16 filmów, z czego osiem z Arabii Saudyjskiej [12] . Festiwale, finansowane przez Rotama company, odbyły się także w latach 2007 i 2008, pokazując zarówno miejscowe, jak i zagraniczne filmy [13] .
W maju 2008 r. Saudyjskie Towarzystwo Kultury i Sztuki zorganizowało pięciodniowy konkurs filmów saudyjskich, który uważano za pierwszy sponsorowany przez rząd festiwal w kraju. Uczestniczyły w nim saudyjskie scenarzystki i reżyserki, które zdobyły nagrody [14] .
Minister informacji i kultury Iyyad Madani ogłosił, że konkurs był sukcesem i podkreślił jego znaczenie, szczególnie w świetle opozycji konserwatystów wobec kina. Dodał, że jego ministerstwo będzie popierać kinematografię w Arabii Saudyjskiej i podkreślił znaczenie kształcenia filmowców [15] .
W kwietniu-maju 2009 r. sponsorowany przez UE festiwal filmów europejskich miał miejsce w Rijadzie. Obejmował 12 filmów i był pomyślany jako preludium do festiwalu w Jeddah w 2009 r., który został odwołany z powodu zakazu otwierania sal kinowych [16] . Ten festiwal odbył się ostatecznie w lutym 2010 r., mimo zakazu, z 30 filmami z 14 krajów azjatyckich włącznie z Arabią Saudyjską (która pokazała pięć filmów). Pozostałe kraje to Indie, Japonia, Malezja, Sri Lanka, Indonezja, Filipiny, Bangladesz, Pakistan, Chiny, Tajlandia, Singapur, Korea i Borneo. [17]
Przeciwnicy kinematografii w Arabii Saudyjskiej: chodzenie do kina jest sprzeczne z szariatem
Odrodzenie kinematografii w Arabii Saudyjskiej, a szczególnie pokazy filmu Menahi, wywołało protesty duchownych tego kraju, którzy wydali fatwy przeciwko oglądaniu filmów na podstawie tego, że prowadzi to do zakazanych działań, takich jak wspólne przebywanie mężczyzn i kobiet oraz słuchanie muzyki. Niektórzy wręcz twierdzili, że trzęsienia ziemi w maju 2009 r. w zachodniej Arabii Saudyjskiej zostały wywołane pokazywaniem Menahi [18] .
W fatwie ogłoszonej w www.islamlight.net, saudyjski duchowny szejk dr Yousuf Al-Ahmad wezwał władze saudyjskie do zakazania kina, ponieważ jest to „wysiłek hipokrytów, by wprowadzić zachodnie wartości, zepsucie społeczeństwa i zdystansowanie się od praw Allaha”. Al-Ahmad wezwał także do wniesienia oskarżenia przeciwko księciu Tallalowi i przeciwko właścicielom saudyjskiego kanału telewizyjnego MBC, ponieważ są oni równie niebezpieczni jak dilerzy narkotyków [19] .
Ówczesny szef policji religijnej, Ibrahim Al-Ghaith, także sprzeciwiał się Menahi i wezwaniom do otwarcia sal kinowych w Arabii Saudyjskiej, twierdząc, że kina są „zgubne i prowadzące do zepsucia”. Narzekał, że Menahi został pokazany bez konsultacji z policją religijną [20] . Wcześniej, przy innej okazji, zaprzeczył jakoby był przeciwny kinom, mówiąc, że kino może mieć pozytywne strony, jeśli służy woli Allaha. Podkreślał jednak, że jest przeciwny używaniu kina do psucia społeczeństwa [21] .
Obywatele przeciwni pokazywaniu filmów próbowali przerwać pokaz Menahi w Centrum Kultury Króla Fahda w Rijadzie, który oglądało 300 osób. Według informacji 40 młodych mężczyzn próbowało włamać się do lokalu i nie dopuścić, by ludzie oglądali ten film, ale zatrzymali ich strażnicy [22] . Zastrzeżenia wyrazili także mieszkańcy Jeddah, którzy przekazali petycję królowi Abdallahowi i ministrowi spraw wewnętrznych księciu Naifowi, żądając zatrzymania pokazów tego filmu [23] . Podobne zastrzeżenia wyrazili mieszkańcy miasta Abha, gdzie Komitet Rozwoju Turystyki zamknął pokazy po trzech tylko przedstawieniach [24] .
Saudyjski publicysta chwali kino
Konflikt wokół Menahi wywołał liczne reakcje saudyjskich publicystów, którzy popierają pokazywanie filmów i potępiają konserwatywną opozycję.
1. Kino może przynieść korzyści społeczeństwu saudyjskiemu
Liberalna poetka i publicystka Halima Muzaffar napisała w gazecie saudyjskiej “Al-Watan”: “Film jest jedną z najważniejszych i najbardziej dojrzałych form współczesnej kultury i sztuki… kinematografia jest moralną [dziedziną] ludzkiej twórczości i Saudyjczycy mają prawo brać w niej udział, oglądać [filmy] i odnosić z nich korzyści.
[Otwarcie sal kinowych w Arabii Saudyjskiej] stworzy dużą liczbę miejsc pracy dla naszej młodzieży. [Filmy] wzmocnią także więzy i wartości rodzinne, kiedy rodziny będą razem chodzić je oglądać. [Pomyślmy] jak skorzystamy jako społeczeństwo, jeśli dostarczymy naszej młodzieży miejsca [rekreacji] pod nadzorem, trzymając ich w ten sposób z daleka od wątpliwych miejsc… [Pomyślmy] jak skorzystamy, kiedy nasze córki będą miały miejsce do spędzania czasu zamiast sterczeć w centrach handlowych… Nie wiem jak długo będziemy sprzeciwiać się kinom i pozostawać w tyle w naszym [rozwoju] kulturalnym. Ci, którzy sprzeciwiają się [kinom], ponieważ uważają je za złe, muszą zrozumieć, że kino nie jest przerażającym demonem…” [25]
2. Nie może istnieć przemysł filmowy bez sal kinowych
Publicysta Raja Al-Mutairi napisał w gazecie “Al-Riyadh”: “To co się obecnie dzieje [w Arabii Saudyjskiej] jest całkowitym załamaniem się przestarzałych i błędnych przekonań, które zapuściły korzenie przez 30 lat tak bardzo, że uważamy je za poprawne i niezbite. Jednak Menahi – jako zdarzenie, nie jako film – skutecznie je unicestwił i złamał barierę emocjonalną, która [nie pozwalała saudyjskiemu] obywatelowi na [żądanie] swojego prawa do rozrywki. Dzisiaj nikt nie odważa się dłużej sprzeciwiać salom kinowym z motywacją, że sieją zepsucie ani żadną inną, która byłaby przekonująca. Mamy publiczne pokazy filmowe i świat nie obrócił się do góry nogami ani nie sprawdziły się żadne inne obawy. Co więc ma nadal do powiedzenia [sprzeciwiająca się] mniejszość?
Menahistworzył historię torując drogę powrotu sal kinowych, które przez długi czas były zamknięte. Sale kinowe są niezbędne dla rozwoju prawdziwego przemysłu filmowego, ponieważ są jedynym sposobem [by filmy się opłacały], co zachęci przedsiębiorców do ryzykowania [inwestycji] w produkcję filmów saudyjskich. Ponadto [sale kinowe] tworzą podstawy prawdziwej kultury filmowej, która kształci filmowców, włącznie z reżyserami, scenarzystami i aktorami. Bez sal kinowych wszystkie nasze mowy o saudyjskiej kinematografii i sztuce będą tylko pustym gadaniem…” [26]
Publicysta Abdallah Al-Qabi napisał: “Otwarcie sal kinowych jest ważne dlatego, że zakończy wybuchy ekstremizmu, wpoi wzajemną otwartość, da dostęp [publiczności] do sztuki i stworzy możliwości inwestycji i pracy dla bezrobotnej młodzieży… Mamy nadzieje, że zobaczymy setki saudyjskich filmów – dramatów, filmów dokumentalnych lub rysunkowych – i dlaczego nie? Saudyjscy producenci zdobyli nagrody na niedawnych festiwalach arabskich… Otwórzcie okna i pozwólcie nam kształcić saudyjską odrębność, Nasza młodzież jest twórcza i nie wszystkie filmy pobudzają [cielesne] instynkty – Menahi jest dobrym tego przykładem. Czy [książę] Walid bin Tallal spełni nasze marzenie, kontynuując [swoje przedsięwzięcie]? Mamy nadzieję, że to zrobi” [27] .
3. Stanie na drodze kinematografii jest przestępstwem
Również inni publicyści potępili ataki na Manehi i żądali ukarania tych, którzy przerywali pokazy. Publicysta saudyjski Abdallah bin Bakhit napisał w „Al-Riyadh”: „Jest zaskakujące, że rozsądni ludzie w tym kraju czyhają na każde zdarzenie związane ze sztuką lub kulturą, żeby mu się sprzeciwić lub je potępić. Równocześnie żaden z nich nie zgłasza zastrzeżeń do niskiego statusu kobiet ani nie przemawia przeciwko fatwom, [które zmuszają pary do rozwodu z powodu] niezgodnego statusu rodziny [28] . Widzimy [tych ekstremistów] tylko na [dorocznych międzynarodowych] targach książki w Rijadzie, gdzie chodzą wokół potępiając je. W klubach kultury siadają w pierwszych rzędach [tylko] po to, żeby śledzić i cenzurować. Jeśli przypatrzymy im się z bliska, odkryjemy, że zajmują się trywialnymi sprawami i ignorują ważne…” [29]
Saudyjski publicysta Khaled Al-Ghanami napisał w podobnym duchu w “Al-Watan”: „Kiedy zachowanie [ekstremistów] wykracza poza kazania i przyjmuje formę prób siłowego przeszkodzenia ludziom [oglądania filmów], stanowi przestępstwo, które powinno być karane przez [system] prawny… Duchowni, których ci młodzi ludzie słuchają, muszą zająć jasne i jednoznaczne stanowisko, które przekaże im zdanie społeczeństwa: Amerykanie postawili stopę na księżycu 40 lat temu, a my nadal nie możemy bez strachu oglądać Menahi” [30] .
*Y. Admon jest pracownikiem naukowym w MEMRI.
[1] www.islamonline.net, 18 lipca 2009. Odrodzenie kinematografii w Arabii Saudyjskiej jest częścią odrodzenia kulturalnego, do którego zachęca król Abdallah. W ciągu ostatnich kilku lat organizowano festiwale kultury; w marcu 2009 r. Arabia Saudyjska obchodziła po raz pierwszy Międzynarodowy Dzień Teatru; organizowano wieczory poetyckie z poetką i publicystką Halimą Muzaffar, mimo sprzeciwu ekstremistów muzułmańskich (Patrz MEMRI Seria Specjalnych Komunikatów – Nr 2569 – 30 września 2009
Ekstremiści w Arabii Saudyjskiej podpalili klub kultury, żeby nie dopuścić do wystąpienia poetki . Odrodzeniu towarzyszył wzrost zainteresowania publicznego sprawami kultury. Równocześnie jednak ekstremiści wzmocnili swoją opozycję wobec działalności kulturalnej.
[2] www.islammemo.cc, 13 lipca 2009.
[3] “Al-Wiam” (Arabia Saudyjska), 13 lipca 2009.
[4] www.islamonline.net, 18 lipca 2009.
[5] Według innego źródła takie sale kinowe działają w kraju od lat 60. www.islamonline.net, 15 kwietnia 2008.
[6] www.islamonline.net, 28 maja 2008.
[7] www.islamonline.net, 28 maja 2008.
[8] www.alarabiya.net, 8 lutego 2009.
[9] “Al-Quds Al-Arabi” (Londyn), 7 czerwca 2009.
[10] Menahi był najpierw pokazany nieoficjalnie i bez tytułu w grudniu 2008 r. w Jeddah podczas święta Id Al-Adha. „Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 20 grudnia 2008.
[11] “Al-Wiam” (Arabia Saudyjska), 13 lipca 2009; http://news.bbc.co.uk, 7 czerwca 2009.
[12] “Al-Riyadh” (Arabia Saudyjska), 15 lipca 2006.
[13] “Al-Madina” (Arabia Saudyjska), 19 czerwca 2009.
[14] “Al-Sharq Al-Awsat” (Londyn), 26 maja 2008.
[15] “Al-Riyadh” (Arabia Saudyjska), 22 maja 2008.
[16] www.elaph.com, 25 kwietnia 2009.
[17] Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 15 lutego 2010. Należy zauważyć, że odrodzenie kinematografii w Arabii Saudyjskiej wyraża się również w nowym zwyczaju: w celu przyciągnięcia klientów niektóre centra handlowe w Jeddah zainstalowały duże ekrany, na których pokazują filmy rysunkowe dla dzieci, filmy dokumentalne i mecze futbolowe. Centra te pilnują, by pokazywana treść nie raziła konserwatywnych widzów. “Okaz” (Arabia Saudyjska), 4 czerwca 2009.
[18] www.elaph.com, 10 czerwca 2009; http://news.bbc.co.uk, 7 czerwca 2009; www.islamonline.net, 28 maja 2008.
[19] www.islamlight.net, 28 lutego 2009.
[20] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 20 grudnia 2008; www.alarabiya.net, 20 grudnia 2008.
[21] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 19 grudnia 2008; „Okaz” (Arabia Saudyjska), 21 grudnia 2008.
[22] “Al-Riyadh” (Arabia Saudyjska), 12 czerwca 2009.
[23] www.islamlight.net, 5 kwietnia 2009.
[24] “Al-Jazirah” (Arabia Saudyjska), 3 lipca 2009.
[25] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 3 lipca 2009.
[26] “Al-Riyadh” (Arabia Saudyjska), 7 czerwca 2009.
[27] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 10 czerwca 2009.
[28] Jest to odniesienie do fatw nakazujących rozwód kobiety, której status jest wyższy niż jej męża. Patrz MEMRI Inquiry and Analysis No. 349, „Public Debate in Saudi Arabia over Forcing Divorce When Status of Wife’s Family Is Superior to That of Husband’s Family,” April 27, 2007, http://www.memri.org/bin/articles.cgi?Page=countries&Area=saudiarabia&ID=IA34907 .
[29] “Al-Riyadh” (Arabia Saudyjska), 10 czerwca 2009. [30] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 11 czerwca 2009.
