Po tym jak armia pakistańska pomogła armii Azerbejdżanu pokonać Armenię w wojnie w Górskim Karabachu (27 września – 10 listopada 2020 r.), wydaje się, że Azerbejdżan stara się odwdzięczyć przez wspieranie Pakistanu w sprawie Kaszmiru. To odwdzięczenie – wyrastające z trójstronnego sojuszu wojskowego, z udziałem Turcji, który zapewnił wojskowe zwycięstwo Azerbejdżanu – kieruje teraz tych partnerów wojennych ku Kaszmirowi jako ich kolejnemu celowi militarnemu[1]. Indyjska część Dżammu i Kaszmiru – byłego niepodległego księstwa, od 1947 r. podzielonego między Indie i Pakistan – doświadczyła ponad trzydziestu lat dżihadystycznego terroryzmu wspieranego przez pakistańską armię, a szczególnie Służbę Specjalną Pakistanu (ISI).
5 lutego 2021 r. na dzień przed obchodami w Pakistanie Dnia Solidarności z Kaszmirem, pakistański kanał telewizyjny w języku urdu, Hum News, nadawał klipy młodych Azerów, którzy mówili: “Obserwowaliśmy… łamanie praw człowieka ludności Kaszmiru”; „jako bracia pakistańskiego narodu i jako naród, który zna uczucia, kiedy część ojczyzny jest okupowana przez wrogów, czujemy ból i smutek wszystkich Kaszmirczyków”; „w Dniu Solidarności z Kaszmirem stoimy z wami jak bracia”; „chcemy wyrazić kondolencje za wszystkich męczenników, którzy poświęcili swoje życie dla ojczyzny”[2]. Jest jasne, że młodzi Azerowie zaczynają postrzegać Indie jako wroga.
5 lutego słynne Centrum Hejdara Alijewa w Baku, stolicy Azerbejdżanu, oświetlono barwami pakistańskiej flagi – nie flagi Kaszmiru. Praktycznie znaczy to, że rząd Azerbejdżanu zadeklarował, że Dżammu i Kaszmir jest częścią Pakistanu. To stanowisko przyjęte przez rząd Azerbejdżanu jest sprzeczne z oficjalnym poglądem Pakistanu, że Dżammu i Kaszmir jest niezależnym narodem – co jest powodem, że Pakistan, przynajmniej symbolicznie, nazywa swoją część spornego regionu Azad Kaszmir czyli niepodległy Kaszmir.
W Dzień Solidarności z Kaszmirem Centrum Hejdara Alijewa w Baku oświetlono pakistańską flagą
Dżammu i Kaszmir był spokojnym regionem, chociaż był tam nacjonalistyczny ruch kaszmirski. Po dżihadzie w latach 1980. w Afganistanie, gdzie wspierani przez Pakistan mudżahedini pokonali radzieckie siły i zmusili je do wycofania się, Służba Specjalna Pakistanu (ISI), która szkoliła, zbroiła i kierowała mudżahedinami z amerykańską i saudyjską pomocą przeciwko Związkowi Radzieckiemu, czuła się zwycięska i zaczęła budować podobny ruch dżihadystyczny w Dżammu i Kaszmirze. W latach 2000. było już wiele organizacji w Kaszmirze, które wszystkie – poza Państwem Islamskim (ISIS) – są wspierane przez ISI pakistańskiej armii.[3]
Mimo pełnej świadomości materialnego wsparcia Pakistanu dla dżihadystycznych organizacji w Dżammu i Kaszmirze, zarówno Azerbejdżan, jak Turcja – zakosztowawszy militarnego zwycięstwa w wojnie w Górskim Karabachu w 2020 r. – widzą Kaszmir jako swój kolejny cel. Ten trójstronny sojusz wojskowy nie tylko stworzył, po raz pierwszy, bezpośrednie, wielostronne zagrożenie dla Indii, ale także wydaje się, że Pakistan jest gotowy do udostępnienia Turcji swojego potencjału nuklearnego.[4]
Niedawne zajęcie przez Chiny części kontrolowanej przez Indie ziemi w regionach Arunachal Pradesz i Galwan wzmocniło zadawniony konflikt. Teraz wydaje się, że sojusz Turcji, Azerbejdżanu, Pakistanu i Chin wyłania się jako realne zagrożenie dla Indii.[5] Były ambasador USA, Alberto M. Fernandez, pisał niedawno: „Stosunki Chin z tymi państwami można widzieć w kontekście agresywnych starań [Chin] o rozszerzenie wpływów gospodarczych i politycznych na Eurazję i poza nią. Chiny oferują tym autorytarnym partnerom nieoceniające stosunki (tak odmiennie od Stanów Zjednoczonych)…”[6]
Ambasador Azerbejdżanu w Pakistanie, Ali Alizada: „Sprawa Kaszmiru czeka na rozwiązanie od ponad siedemdziesięciu lat; módl się o Kaszmir”
Turcja i Azerbejdżan, które tradycyjnie nie miały żadnego sporu z Indiami, ani nie mają wspólnej z nimi granicy, są zjednoczone wyłącznie przez cel stworzenia islamskiej siły militarnej, którą wypróbowały w wojnie w Górskim Karabachu.
Na koncie Twittera azerski ambasador w Pakistanie, Ali Alizada, zaczął okazywać poparcie dla sprawy Kaszmiru. 7 lutego Alizada podzielił się klipem wideo z pakistańskiego kanału telewizyjnego Bol, który głosił w języku urdu: „W Dzień Solidarności z Kaszmirem Azerbejdżan mówi jednym głosem z Pakistanem”[7]. 6 lutego Alizada tweetował klip z Centrum Hejdara Aliewa oświetlonego barwami pakistańskiej flagi[8]. 5 lutego tweetował: „Sprawa Kaszmiru czeka na rozwiązanie od ponad siedemdziesięciu lat. Módl się za Kaszmir.”[9] Z tej okazji ambasada pakistańska w Azerbejdżanie organizowała webinary o sprawie Kaszmiru.[10]
Kaszmir nie był przedmiotem zainteresowania mas w Azerbejdżanie. W czasie wojny o Górski Karabach Azerowie zaczęli przyswajać to sobie jako sprawę i część szerszych stosunków wojskowych, obejmujących Pakistan, Azerbejdżan i Turcję. 15 lutego Alizada tweetował: „Azerbejdżan i Pakistan są strategicznymi partnerami i dwustronna #militarna & #obronna kooperacja odgrywa specjalną rolę w naszych stosunkach.”[11] Ten tweet był odpowiedzią na inny tweet pakistańskiego ambasadora w Baku, Bilala Hayee, który powiedział, że spotkał się z ministrem obrony Azerbejdżanu, generałem Zakirem Hasanowem i pogratulował mu „wspaniałego zwycięstwa w wojnie o Górski Karabach.[12]
Jest możliwe, że Azerbejdżan i Pakistan uzgodnili w styczniu 2020 r. – na długo przed wojną w Górskim Karabachu – quid pro quo, zgodnie z którym Azerbejdżan poprze stanowisko Pakistanu wobec Kaszmiru w zamian za militarną pomoc Pakistanu w wojnie. Podczas spotkania w Davos pakistański premier, Imran Khan i azerski prezydent, Ilham Alijew, omawiali sprawę Kaszmiru.[13] Według oficjalnego oświadczenia wydanego przez Pakistan “Premier docenił wartościowy wkład Azerbejdżanu, w tym jako członka kontaktowej grupy OIC w sprawie Dżammu i Kaszmiru i powtórzył [słowa] o poparciu Pakistanu dla Azerbejdżanu w kwestii Górskiego Karabachu”[14].
Kanał YouTube oznajmia: „Pakistan zyskuje jeszcze jednego sojusznika w sprawie Kaszmiru”
W lutym 2021 r., około roku po spotkaniu w Davos, Lejla Abdullajewa, rzeczniczka ministerstwa spraw zagranicznych Azerbejdżanu, wydała oświadczenie na Dzień Solidarności z Kaszmirem. Wyrażając “stanowczą i pryncypialna pozycję” Azerbejdżanu w sprawie Kaszmiru powiedziała także: “Chciałabym podkreślić, że podczas spotkania z premierem Pakistanu, Imranem Khanem, w Davos 21 stycznia 2020 r. prezydent Republiki Azerbejdżanu, Ilham Alijew, zauważył, że Azerbejdżan zawsze popiera Pakistan w sprawie Dżammu i Kaszmiru” – według doniesienia oficjalnej, państwowe agencji informacyjnej Azerbejdżanu.[15]
W sprawie Kaszmiru, Azerbejdżan jest motywowany islamem, a nie prawem międzynarodowym
W 2017 roku prezydent Azerbejdżanu, Ilham Alijew, napisał artykuł zatytułowany Wzmocnienie islamskiej solidarności jest wyzwaniem naszych czasów, w którym zauważył, że Baku wyłoniło się jako „humanitarne Davos” przez goszczenie dorocznych imprez takich jak Międzykulturowe Forum Dialogu i Międzynarodowe Forum Humanitarne.[16] Wyraził także oddanie wobec wielokulturowości i pokoju. W całym artykule jednak umieszczał islam, a nie interesy swojego kraju ani prawo międzynarodowe jako kryterium stosunków między narodami. Alijew napisał, że Baku będzie gościć Czwarte zawody Solidarności Islamskiej w 2017 r., który został ogłoszony Rokiem Solidarności Islamskiej.
Azerski prezydent poczynił szereg obserwacji: „Głównym celem ‘Roku Islamskiej Solidarności’ jest wzmocnienie jedności w świecie muzułmańskim”; „Wzrost naszej współpracy gospodarczej z islamskimi krajami do poziomu naszych stosunków politycznych jest jednym z naszych głównych celów”; „Azerbejdżan nie szczędzi wysiłków, by przyczynić się do rozwiązania trwających konfliktów w świecie islamskim”; „Musimy przyznać, że dzisiaj świat islamski stoi przed poważnymi wyzwaniami i wieloma problemami, które oczekują na rozwiązanie”[17]. I dodał Kaszmir: “Konflikt Armenia-Azerbejdżan o Górski Karabach, problemy Palestyny i Kaszmiru, konflikty w państwach Bliskiego Wschodu …”[18]
Wyłonienie się Kaszmiru jako problem w świadomości Azerów przyszło w momencie zwrotnym, chociaż wydaje się, że sprawy islamskie zajmowały ważne miejsce w umyśle prezydenta Alijewa, a Azerbejdżan, jako mały kraj, mógł nie być zauważany przez Zachód jako czynnik w stosunkach międzynarodowych. Artykuł z 2017 roku ujawnia, że myślenie Alijewa idzie wyraźnie według islamskiej linii religijnej, które, kiedy połączyło się z wojowniczym islamizmem Turcji Tayyipa Erdoğana i długotrwałym marzeniem islamskiego mocarstwa nuklearnego, Pakistanu, o zostaniu przywódcą islamskiej Ummah, pokazało swoją użyteczność w wojnie o Górski Karabach w 2020 r.
Dwa miesiące po wojnie o Górski Karabach, 13 stycznia 2021 r., Pakistan gościł drugie trójstronne spotkanie ministrów spraw zagranicznych Azerbejdżanu Turcji i Pakistanu. Odbyły się także osobne spotkania między pakistańskimi przywódcami i wizytującymi przedstawicielami Azerbejdżanu i Turcji. Pakistańska gazeta, “News” zatytułowała opis sytuacji jako: Azerbejdżan zapewnia Pakistan o poparciu w sprawie Kaszmiru[19]. Podobne tytuły pojawiły się, kiedy trwała wojna o Górski Karabach w październiku 2020 r. szczególnie w „Nation”, który zatytułował artykuł: Azerbejdżan popiera stanowisko Pakistanu w sporze o Kaszmir[20].
Rzeczniczka praw obywatelskich Azerbejdżanu, Sabina Alijewa przemawia w Baku podczas imprezy o Kaszmirze
Podczas tej wojny pakistańska ambasada w Baku zorganizowała imprezę o Kaszmirze, podczas której przemawiała rzeczniczka praw obywatelskich Azerbejdżanu, Sabina Alijewa. Tytuł imprezy brzmiał: „Brutalność armii Indii w INODK [Indyjskim Nielegalnie Okupowanym Dżammu i Kaszmirze] stanowi zbrodnie wojenne”. Sabina Alijewa oświadczyła, że jest “dumna, bo stoi obok Pakistanu w sprawie Kaszmiru” i “specjalnie wspomniała o zabijaniu dzieci przez siły indyjskie”[21].
Nie jest jasne, dlaczego Alijewa i azerscy dyplomaci ignorują rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ o Dżammu i Kaszmirze (Nr S/RES/47 z 21 kwietnia 1948), która wymaga, by Pakistan – państwo, które najechało na Kaszmir – najpierw opuściło zabraną część terytorium, a potem, jako drugi krok, Indie zredukują liczbę swojego wojska i zostanie przeprowadzony plebiscyt jako krok trzeci.[22] Ponieważ Pakistan nie opuścił Azad Kaszmiru nie nastąpił krok drugi i trzeci.
Jednak te międzynarodowe kwestie prawne nie mają znaczenia dla Azerbejdżanu, Turcji ani Pakistanu, ponieważ te trzy państwa wydają się kierować wyłącznie islamem. Od końca lat 1980. państwo Pakistan inspirowało terroryzm w Dżammu i Kaszmirze. Odmowa wycofania wojsk przez Pakistan z zabranej części Kaszmiru nie jest jedynym wykroczeniem wobec rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ. Ta rezolucja nakazała również wyraźnie Pakistanowi, że ma “zapobiegać jakimkolwiek wtargnięciom do państwa [Dżammu i Kaszmiru] takich elementów i dostarczaniu jakiejkolwiek pomocy materialnej tym, którzy walczą z państwem”[23]. Pakistan nadal łamie oba te punkty, jak również nie opuszcza Kaszmiru.
Pakistańska YouTuberka, Maria Ali: „Wkrótce Pakistan, Turcja, Chiny, Azerbedżan… razem rozpoczną rozstrzygającą bitwę o wyzwolenie Kaszmiru”
W miesiącach poprzedzających i następujących po wojnie o Górski Karabach była powódź tekstów – które, jak się wydaje, były wspierane przez Turcję, Azerbejdżan i Pakistan – wzywające Turcję, Azerbejdżan i Pakistan, by obrały Kaszmir jako cel. W połowie października 2020, kiedy wojna o Górski Karabach jeszcze się nie skończyła, kanał YouTube oświadczał w języku urdu, co następuje: „Wolność Kaszmiru jest bliska. obietnica Tayyipa Erdoğana, że odbierze ziemię sporną Azerbejdżanu [Karabach]…; następne pole bitwy zostanie utworzone w Kaszmirze. Turcja daje plan wyzwolenia spornych terytoriów muzułmańskich krajów…”[24]
W połowie stycznia 2021 r. na kanale YouTube powiedziano, że Azerbejdżan, Turcja i Pakistan zgodziły się co do „planu rozwiązania kwestii Kaszmiru”[25]. Gospodyni kanału YouTube, Maria Ali, komentowała wyłonienie się Pakistanu jako głównego gracza w trójstronnym sojuszu: “Bogini losu pobłogosławiła Pakistan w sposób, o jakim nikt nigdy nie pomyślał. Zjednoczone Emiraty Arabskie i Arabia Saudyjska przyszły błagając na kolanach i zaczęły wysyłać komunikaty do Pakistanu: ‘Nie opuszczajcie nas [na rzecz kierowanego przez Turcję sojuszu]; jesteśmy z wami’. [Premier Imran] Khan także nie ustąpił, mówiąc: Nie będzie kompromisu w imię islamu; teraz rozmowy będą tylko na bazie równości; nikt nie powinien nas szantażować”[26]. W ostatnich latach Pakistan był rozczarowany swoim tradycyjnym sojusznikiem, Arabią Saudyjską, za nie popieranie sprawy Kaszmiru w Organizacji Współpracy Islamskiej (OIC).
Pakistańska YouTuberka, Maria Ali: Pakistan będzie “wojskowym przywódca islamu”
Zauważając, że są naciski na Pakistan, by uznał Izrael, Maria Ali dodała: „Imran Khan powiedział krajom arabskim jasnymi słowami: niczyj ojciec nie może zmusić Pakistanu do uznania Izraela”[27]. Powiedziała: „Kraje arabskie obecnie są schwytane w pułapkę Izraela. Arabia Saudyjska przeprowadziła zmiany w podręcznikach szkolnych; albo usunięto większość treści przeciwko Żydom, albo najmocniejsze słowa zostały stosunkowo stonowane… Celem tej polityki jest promowanie umiarkowania… Część, według której Żydzi przez machinacje i kombinacje kontrolują świat, została całkowicie usunięta, żeby ich złowrogie aspiracje mogły się zrealizować. Podobnie, część [programu szkolnego], która mówi, że muzułmanie powinni zawsze być gotowi na dżihad i męczeństwo, została usunięta. Dżihad jest szczytem [życia] na drodze Allaha, ale to także zostało wyeliminowane”[28].
Maria Ali twierdziła, że w nadchodzących dniach Pakistan będzie “wojskowym przywódca islamu” i dodała: “Ten sam model wojny, jaki Turcja i Azerbejdżan użyli w Górskim Karabachu, zaczął być teraz używany dla niepodległości Kaszmiru. Nadszedł czas dla muzułmanów, by podnieść głowy bardzo wysoko. Wkrótce Pakistan, Turcja, Chiny, Azerbejdżan i [przypuszczalnie, kiedy władze przejmą talibowie] Afganistan razem rozpoczną rozstrzygającą bitwę o wyzwolenie Kaszmiru. I mamy nadzieję, z wolą Allaha, że Pakistanowi się to powiedzie”[29].
Pakistan mógłby włączyć siły specjalne z Turcji i Azerbejdżanu między dżihadystów, którzy regularnie infiltrują Dżammu i Kaszmir
Podczas wojny o Górski Karabach inny kanał YouTube zauważył strategiczne znaczenie trójstronnego sojuszu wojskowego. „Czy wiecie, jaki zdarzył się strategiczny rozwój sytuacji? W sprawie Kaszmiru Pakistan ma solidnego partnera… Wcześniej trzy-cztery kraje mówiły [popierając Kaszmir], kim one były – Chiny, Turcja i Malezja. Kto jest czwartym? Nasza Arabia Saudyjska? Wcale nie. Oni [Saudyjczycy] nigdy o tym nie mówili; mają własne problemy. Teraz pojawił się czwarty partner: to jest, Azebejdżan”[30].
Ponieważ obecna epoka jest także epoką fake news, jeden z kanałów YouTube ogłosił, że Turcja i Azerbejdżan wysłały żołnierzy do Kaszmiru.[31] Wydaje się nieprawdopodobne, by Turcja i Azerbejdżan obecnie rozlokowały żołnierzy w Kaszmirze, chociaż takich żołnierzy, w postaci sił specjalnych z Turcji i Azerbejdżanu Pakistan mógłby po prostu rozmieścić wśród dżihadystów, którzy regularnie infiltrują Dżammu i Kaszmir. Wiadomo, że Pakistan wstawia własny personel militarny do grup dżihadystycznych.
Kanał YouTube oznajmia: “Zbliża się czas wolności Kaszmiru”
Należy pamiętać o trzech rzeczach: pierwsza, Azerbejdżan czuje się militarnie ośmielony po wojnie o Górski Karabach i okazywał wystarczające dowody, że jest zainteresowany Kaszmirem; druga, Turcja zwyciężyła w wojnie o Górski Karabach dla Azerbejdżanu z pomocą swoich dronów, podczas gdy w ostatnich miesiącach wśród doniesień, że Pakistan kupił mini-drony od Turcji, indyjskie siły zbrojne zestrzeliły wiele dronów wzdłuż granicy z Pakistanem;[32] trzecia, byłoby niepokojące dla Indii, gdyby Turcja i Pakistan zawarły tajne porozumienie dotyczące grup dżihadystycznych. Mniej więcej rok temu MEMRI opublikował raport z badaniem tego, jak Ehsanullah Ehsan, były rzecznik Tehreek-e-Taliban Pakistan (TTP), otrzymał pakistański paszport i turecką wizę, pozwalając mu pojawić się któregoś poranka w Turcji[33].
Ten rozwój sytuacji wskazuje, że Turcja, Azerbejdżan i Pakistan mogą użyć dżihadystycznych dowódców w Kaszmirze, a Pakistan ma co najmniej czterdzieści lat doświadczenia w tworzeniu, szkoleniu i wysyłaniu dżihadystycznych terrorystów do Afganistanu i Kaszmiru – według wiele mówiącego wywiadu z Adnanem Raszeedem, byłym pracownikiem pakistańskich Sił Powietrznych (PAF), którego zwerbowano do tego celu w Afganistanie, gdzie nadal jest kluczowym dowódcą TTP.[34] Obawy o infiltrację tureckich i azerskich sił specjalnych do Dżammu i Kaszmiru są realne.
Trójstronny sojusz wojskowy ma kilka lat
Podobnie jak większość krajów, te trzy kraje mają historyczne kontakty, dwustronne i na wielonarodowych forach, takich jak Serce Azji – Proces Stambulski o Afganistanie. Jednak trójstronny sojusz wojskowy między Azerbejdżanem, Turcją i Pakistanem ma tylko kilka lat. Być może najwcześniej te trzy kraje spotkały się w 2016 r. jako członkowie Grupy Kontaktowej o Kaszmirze (CGK) – organie stworzonym w OIC na konferencji w Teheranie w 1994 r. – która przekazała Niezależnej Permanentnej Komisji Praw Człowieka OIC zadanie monitorowania praw człowieka w indyjskiej części Dżammu i Kaszmiru[35].
W ciągu roku odbyło się pierwsze spotkanie ministrów spraw zagranicznych Azerbejdżanu, Turcji i Pakistanu w Baku, 30 listopada 2017 r.[36] W październiku 2018 r. minister spraw zagranicznych Pakistanu, Shah Mehmood Qureshi, na spotkaniu w Islamabadzie dziękował Azerbejdżanowi i Turcji „za stanowcze poparcie sprawy Kaszmiru”[37]. Sześć miesięcy później, w marcu 2019 r. minister obrony Azerbejdżanu, generał Zakir Hasanow, znajdował się wśród zagranicznych dygnitarzy, którzy oglądali azerskich żołnierzy uczestniczących w paradzie militarnej z okazji Dnia Pakistanu w Islamabadzie, gdzie ówczesny prezydent Pakistanu, Arif Alvi, podkreślał, że nie ma paraleli do profesjonalizmu i możliwości sił zbrojnych Pakistanu.[38]
13 stycznia 2021: Ministrowie spraw zagranicznych Turcji, Pakistanu i Azerbejdżanu w Islamabadzie
Choć Azerbejdżan i Pakistan omawiali sprawę Kaszmiru w dwustronnych spotkaniach, wydaje się, że stanowisko Baku w sprawie Kaszmiru wykrystalizowało się przez ostatnie dziesięć lat. W czasie wojny o Górski Karabach Azerowie zainteresowali się Kaszmirem. Zwycięstwo wojskowe Azerbejdżanu scementowało wiarę społeczeństwa w formalne narodziny trójstronnego sojuszu wojskowego.
Wydaje się, że w tym sojuszu wojskowym na miejscu kierowcy siedzi Turcja Erdoğana. Można powiedzieć, że państwo tureckie zerka na Kaszmir, podczas gdy Azerbejdżan napędza zarówno zasada odwzajemnienia się Pakistanowi, jak i wiara w islamski sojusz wojskowy. Odradzające się ideologie mocarstwowe w krajach takich jak Turcja, skłaniają do spoglądania poza swoje granice terytorialne w poszukiwaniu spraw, które mogą poprawić ich globalny wizerunek.
Wobec wojskowego zwycięstwa w Górskim Karabachu konta mediów społecznościowych, szczególnie na Twitterze i YouTube, przedstawiają Kaszmir jako następne pole bitwy. „W masach tureckich i pakistańskich narasta atmosfera … zdecydowania, by walczyć o Kaszmir” – zaobserwował kanał YouTube w kilka zaledwie dni po pokonaniu Armenii przez Azerbejdżan w wojnie o Górski Karabach.[39]
Ideologiczne scenariusze o Kaszmirze wydają się jednak wychodzić z Turcji. Znany turecki użytkownik Twittera, Ali Keskin, tweetował ostatnio: “Pakistan nie jest sam”[40]; „Jeśli będzie wojna przeciwko Pakistanowi, nie zapominajcie… Turcji „[41]; „Przysięgliśmy zwycięstwo. Pakistan, Azerbejdżan, Turcja są gotowi. Wrogowie boją się”[42]; „Zwycięstwo w Karabachu dzisiaj, zwycięstwo w Kaszmirze jutro InszAllah [z wolą Allaha]”[43].
* Tufail Ahmad jest starszym pracownikiem badawczym w MEMRI
[1] On Pakistani-Turkish military role in the Nagorno-Karabakh War, See: MEMRI Daily Brief No. 258, Pakistan’s Military Involvement In The Nagorno-Karabakh War, February 9, 2021.
[2] YouTube.com/watch?v=J1t0ZLP_uGs, February 6, 2021.
[3] For ISI’s role in nurturing terror organizations, see MEMRI Special Dispatch No. 6417, Column By MEMRI Scholar In Hindi Daily: Pakistani Military’s Inter-Services Intelligence (ISI) Is A Terror Organization, May 6, 2016.
[4] MEMRI Daily Brief No. 254, Under The Emerging Turkey-Pakistan Strategic Alliance, Pakistan May Provide Turkey With Nuclear Weapons Capabilities, January 19, 2021.
[5] MEMRI Daily Brief No. 256, A New Alliance Rising In The East – Turkey, Azerbaijan, Pakistan, China – And Its Enemies – The U.S. and India, February 3, 2021.
[6] MEMRI Daily Brief No. 256, A New Alliance Rising In The East – Turkey, Azerbaijan, Pakistan, China – And Its Enemies – The U.S. and India, February 3, 2021. Alberto M. Fernandez is the Vice President of MEMRI.
[7] Twitter.com/Ali_F_Alizada, February 7, 2021.
[8] Twitter.com/Ali_F_Alizada, February 6, 2021.
[9] Twitter.com/Ali_F_Alizada, February 5, 2021.
[10] Facebook.com/PakinAzerbaijan, accessed February 26, 2021.
[11] Twitter.com/Ali_F_Alizada, January 15, 2021.
[12] Twitter.com/ BilalHayee, January 15, 2021.
[13] YouTube.com/watch?v=RDx-5CVTBhk, January 22, 2020.
[14] AA.com.tr (Turkey), January 22, 2020.
[15] Azertag.az (Azerbaijan), February 6, 2021.
[16] AzerNews.AZ (Azerbaijan), May 10, 2017.
[17] AzerNews.AZ (Azerbaijan), May 10, 2017.
[18] AzerNews.AZ (Azerbaijan), May 10, 2017.
[19] The News (Pakistan), January 15, 2021.
[20] The Nation (Pakistan), October 29, 2020.
[21] The Nation (Pakistan), October 29, 2020.
[22] SecurityCouncilReport.Org, accessed February 26, 2021.
[23] SecurityCouncilReport.Org, accessed February 26, 2021.
[24] YouTube.com/watch?v=qv2vrHDkSDQ, October 14, 2020.
[25] YouTube.com/watch?v=poDHsnBGIsk, January 14, 2021.
[26] YouTube.com/watch?v=poDHsnBGIsk, January 14, 2021.
[27] YouTube.com/watch?v=poDHsnBGIsk, January 14, 2021.
[28] YouTube.com/watch?v=poDHsnBGIsk, January 14, 2021.
[29] YouTube.com/watch?v=poDHsnBGIsk, January 14, 2021.
[30] YouTube.com/watch?v=vcdYwst8ub8, October 19, 2020.
[31] YouTube.com/watch?v=iZDeufoVCo4, October 15, 2020.
[32] MEMRI Daily Brief No. 254, Under The Emerging Turkey-Pakistan Strategic Alliance, Pakistan May Provide Turkey With Nuclear Weapons Capabilities, January 19, 2021.
[33] MEMRI Daily Brief No. 210, Is There A Turkey-Pakistan Deal To Host Pakistani Jihadi Commanders In Turkey? February 21, 2020.
[34] MEMRI JTTM Report, From The Archives: Taliban Commander Adnan Rasheed Details Jihadi Operations Inside Pakistani Air Force, Notes That Terror Group Jaish-e-Muhammad Is Sub-Unit Of Pakistan’s Inter-Services Intelligence, August 1, 2013.
[35] The News (Pakistan), July 20, 2017.
[36] Apa.az (Azerbaijan), November 30, 2017.
[37] The News (Pakistan), October 25, 2018.
[38] The News (Pakistan), March 24, 2019.
[39] YouTube.com/watch?v=RDYdGvVQxuY, November 15, 2020.
[40] Twitter.com/alikeskin_tr, August 6, 2019.
[41] Twitter.com/alikeskin_tr, January 29, 2020.
[42] Twitter.com/alikeskin_tr, February 14, 2021.
[43] Twitter.com/alikeskin_tr, November 10, 2020.
