W maju, czerwcu i lipcu 2009 r. jordańsko-amerykański intelektualista Shaker Al-Nabulsi opublikował serię artykułów o saudyjskim ruchu liberalnym. Jedną z jego przesłanek jest twierdzenie, że liberalizm wyrasta naturalnie z islamu i dlatego lokalne formy liberalizmu są integralną częścią życia i ducha społeczeństwa saudyjskiego. Zrobił on przegląd liberalizmu w tym kraju, przedstawił kilka ustępów kredo tego ruchu i wyjaśnił, jakie przeszkody napotyka on w propagowaniu liberalnego planu w Arabii Saudyjskiej.
W swoich artykułach Nablusi odrzuca twierdzenia rywali tego ruchu, którzy utrzymują, że jest to obcy przeszczep do kraju, oraz twierdzenia krytyków, że nie ma żadnego wpływu w Królestwie. Nablusi wyjaśnia, że waga saudyjskiego liberalizmu wypływa z pozycji Arabii Saudyjskiej wśród krajów islamskich.
Nablusi pisze: “Arabia Saudyjska jest barometrem Arabów w wielu sprawach, a liberalizm jest jedną z nich. Każdy postęp liberalizmu w Arabii Saudyjskiej będzie odbijał się pozytywnie na postępie liberalizmu w Zatoce Perskiej i innych krajach arabskich – podczas gdy każde uwstecznienie będzie miało negatywne konsekwencje w całym świecie arabskim. Liberałowie Arabii Saudyjskiej ponoszą historyczną i doniosłą odpowiedzialność” [1] .
Nablusi wyjaśnia, że liberalizm saudyjski szybko rozwijał sie w ostatnich czterech latach, po wypadkach, które były traumatyczne dla społeczeństwa saudyjskiego: iracka okupacja Kuwejtu w 1990 r., wydarzenia 11 września oraz ataki na kraj Al-Kaidy i terrorystycznych grup szyickich w latach 1990. i w pierwszym dziesięcioleciu lat 2000. Pisze on: „Te przestępstwa terrorystyczne dowiodły saudyjskim intelektualistom, którzy byli niezdecydowani i nie identyfikowali się z żadnym elementem [ani liberałami, ani islamistami], że panujący obecnie nurt ekstremistyczno-fundamentalistyczny jest godny pogardy, krwiożerczy, fanatyczny – i że źle to wróży przyszłości kraju” [2] .
Poniżej podajemy fragmenty z serii artykułów Nabuls’ego o saudyjskim liberalizmie:
Kim są saudyjscy liberałowie?
Nabulsi przedstawia saudyjski ruch liberalny jako „dużą grupę intelektualistów, autorów, poetów i działaczy w dziedzinach kultury, sztuki i prasy, działających bez organizacji centralnej, ale dla wspólnego celu… To prawda, że [saudyjski ruch liberalny] nie ma żadnej organizacji, żadnego przywódcy i żadnego duchowego lub politycznego ojca. Nie jest kierowany jako zjednoczony front i nie przemawia do saudyjskiej opinii publicznej jako jedna grupa. Ale… jest obecny w każdym zdarzeniu, wspiera i pomaga każdemu [trendowi] innowacji i każdemu [aspektowi] postępu w administracji kraju” [3] .
Nabulsi przedstawia następnie długą listę intelektualistów, przede wszystkim pisarzy i poetów, którzy byli aktywni w Arabii Saudyjskiej, szczególnie w Hijaz, poczynając od połowy XX wieku, których widzi jako przedstawicieli początku ruchu liberalnego [4] . Są wśród nich Muhammad Hassan Awwad, Hamza Shahata, Taher Al-Zamakhshari, Aziz Dia, i inni, którzy żyli i działali w XX wieku oraz pisarz Abdallah Abd Al-Jabbar, który dzisiaj działa w Egipcie.
Według Nablusi kobiety stanowią główny odłam liberałów saudyjskich: „[Liberałowie] bronią praw kobiet i konieczności edukacji kobiet, dawania im możliwości pracy i praw takich jak prawa mężczyzn. Tych wysiłków dokonują dziesiątki saudyjskich dziennikarek, które piszą codziennie lub co tydzień w saudyjskiej prasie oraz dziesiątki saudyjskich poetek i pisarek… Nie będzie przesadą powiedzenie, że większość kobiet… przez różnego typu pisanie – artykuły, badania, proza i poezja – a także większość kobiet artystów – popiera liberalizm, głosi go i buduje go” [5] .
Program saudyjskich liberałów
Nabulsi przedstawia główne kwestie, którymi zajmują się saudyjscy liberałowie. Mówi, że na czele ich społecznego i politycznego planu są następujące punkty: [6]
1) Popieranie wszystkich decyzji rządu wiodących do zmiany i rozwoju.
2) Popieranie wolności myśli i opinii, szacunek dla opinii innych, powstrzymywanie się przed ogłaszaniem innych muzułmanów jako apostatów (takfir) i utrzymywanie religii z dala od politycznych, ideologicznych, kulturalnych i społecznych debat.
3) Wiara, że nie ma żadnego ludzkiego pośrednika między muzułmaninem i jego Bogiem i dlatego duchowni muszą skupić się na poradnictwie i głoszeniu poprawek, bez klasyfikowania muzułmanów i innych na niewiernych i wiernych.
4) Wspieranie wezwań do zmodyfikowania edukacji, szczególnie edukacji religijnej, żeby spełniała wymagania nowoczesności.
5) Popieranie spraw kobiet, a w szczególności potrzeby dania im równości w dziedzinie wykształcenia i możliwości pracy oraz praw obywatelskich. Także wspieranie równych praw dla wszystkich obywateli saudyjskich.
6) Zachęcanie do powszechnego uczestnictwa w działalności państwa i rządu.
7) Wspieranie pomocy rządowej dla instytucji społeczeństwa obywatelskiego, takich jak kluby kultury, związki zawodowe i tym podobne.
8) Wspieranie zniesienia zakazu importu pewnych książek do Arabii Saudyjskiej.
Postawa saudyjskich liberałów wobec ich rywali – islamistów
Jak wspomniano, podstawową przesłanką Nablusiego jest, że liberalizm wypływa z islamu i że islam jest źródłem inspiracji wizji kulturalnej liberałów saudyjskich. Opisuje on postawę liberałów do islamu i do ich głównych ideologicznych i politycznych rywali, islamistów, w sposób następujący:
1) „Liberałowie wierzą, że celem wszystkich religii jest przynoszenie korzyści człowiekowi. Nie ma żadnej religii ani żadnego tekstu religijnego, które naruszają dobro człowieka. Islam jest najbardziej racjonalną i liberalną religią: ‘Niech więc ten, kto chce, wierzy, a ten, co nie chce, nie wierzy’ (Koran, 18:29). Islam wyzwolił człowieka od czci idoli; to islam wyzwolił umysł ludzki i wezwał go do myślenia, nadziei i do używania inteligencji do wszystkiego dotyczącego życia ludzkiego”.
2) „Liberałowie wyznają islamską wiarę, że umysł ludzki ma olbrzymią zdolność do wielkich osiągnięć w całej historii i że [te osiągnięcia] doprowadziły człowieka pod koniec XX i na początku XXI wieku do wielkich osiągnięć naukowych, które mamy teraz”.
3) „Saudyjscy liberałowie nie widzą przeciwnej strony, tj. islamistów, jako wroga – widzą ich [tylko] jako grupę [rywali] stojącą na drodze do nowoczesności… Współczesne państwo saudyjskie od samego początku napotykało się na tych ekstremistycznych islamistów, którzy sprzeciwiają się nowoczesnym zjawiskom (takim jak nowoczesny transport, nowoczesne media, pomoc z zagranicy… zaangażowanie kobiet w życie publiczne, studia za granicą itp.). Ta grupa zrezygnowała z [niektórych] ze swoich zastrzeżeń i w przyszłości stopniowo zrezygnuje z jeszcze innych z szacunku dla logiki i okoliczności epoki oraz dlatego, że nie ma miejsca dla ich idei w porządku dnia bieżącej historii. To już się zdarzyło, chociaż niewielu to przewidywało. Gdzie jest Arabia Saudyjska dzisiaj i gdzie była 50 lat temu?”
4) „Liberałowie wierzą, że główną przyczyną nienawiści islamistów do Zachodu jest ich pogląd, że jest on odpowiedzialny za eliminację osmańskiego kalifatu w 1924 r. i że jest odpowiedzialny za koniec rządów szariatu podczas kolonializmu, który został narzucony muzułmanom. Dlatego wojna przeciwko Zachodowi oznacza dżihad w celu ponownego ustanowienia islamskiego kalifatu” [7] .
Postawa liberałów wobec Zachodu
Postawa liberałów saudyjskich wobec Zachodu i kultury zachodniej jest zdaniem Nablusiego złożona. Z jednej strony uważają za model liberalnych myślicieli i ruch, który wprowadził Oświecenie na Zachodzie: „Jest dążeniem większości saudyjskich liberałów, by zachodnia naukowa, racjonalna i kulturalna rzeczywistość wkrótce stała się udziałem również Arabów i muzułmanów. Nie znaczy to, że przyjmą wszystko [co] zachodnie, włącznie w unikatowymi [dla Zachodu] wartościami społecznymi, szczególnie wartościami moralnymi dotyczącymi kobiet, które większości z nas służą jako pretekst ucieczki od kultury Zachodu…
Zachód nie jest zainteresowany i nie poświęca się szerzeniu własnych wartości moralnych, ponieważ jego mądrzy członkowie wiedzą, że wartości każdego narodu są wytworem konkretnej kultury i konkretnego klimatu – podobnie jak tropikalne palmy daktylowe potrzebują ciepłego, deszczowego klimatu. Istnieją jednak ogólne wartości, w które wierzą wszyscy i które głoszą wszystkie religie” [8] .
Z drugiej strony Nablusi stwierdza, że liberałowie muszą bronić się przed krytykami, którzy utrzymują, że liberalizm jest obcym, zachodnim elementem, który miejscowi liberałowie próbują sprowadzić do swojego kraju. Nublusi poświęca znaczną część swoich artykułów na obalenie tych twierdzeń. Mówi, że każde społeczeństwo ma własny ruch liberalny, z własnymi, wyjątkowymi cechami, i że te ruchy mają pewne podobieństwa, włącznie z podobnymi mechanizmami: tak samo, jak istnieje liberalizm brytyjski, francuski lub amerykański, istnieje także liberalizm saudyjski.
Powiedział, że strach przed zachodnim liberalizmem jako rodzajem kolonializmu kulturowego jest nieuzasadniony, ponieważ “liberalizm zachodni należy do Zachodu, nie do nas, Zachód nie zmobilizował armii, żeby narzucić nam liberalizm i tego nie zrobi” [9] .
Osiągnięcia liberalizmu saudyjskiego
Nabulsi przedstawia listę osiągnięć liberałów saudyjskich, obejmującą popieranie posunięć reformatorskich rządu saudyjskiego, osiągnięcia w ofertach kulturalnych, wzrost otwartości mediów saudyjskich, postęp w walce o prawa kobiet i widoczną obecność liberałów saudyjskich wśród komentatorów politycznych we wszystkich mediach arabskich:
1) „Liberalizm saudyjski reprezentuje fundamentalną podstawę, silną podporę i oświecony sektor, [który wspiera] wszystkie posunięcia reformatorskie we wszystkich dziedzinach saudyjskiego państwa i społeczeństwa. [Pozytywny odzew na te kroki ze strony liberalnych intelektualistów] upewnił kierownictwo polityczne o słuszności tych posunięć, sprawiedliwości oczekiwań i szczerości celów”.
2) „Liberalizm saudyjski w wysokim stopniu reprezentuje współczesną kulturę saudyjską, włącznie z opowiadaniami, wierszami, biografiami, badaniami społecznymi i innymi gatunkami kultury w dodatku do wszystkich form sztuk plastycznych…”
3) „Saudyjski nurt liberalny przyczynił się w znacznej mierze do rozwoju saudyjskich mediów i do otwarcia [które charakteryzuje je] dzisiaj. Jest to szczególnie [widoczne] w prasie, gdzie krytyka jest bardziej możliwa niż w innych mediach. Uważne przyjrzenie się odważnej i pełnej poświęcenia samokrytyce w gazetach takich jak „Al-Watan”,„Al-Riyadh”,„Okaz”,„Al-Jazirah” i „Al-Yawm”, w gazetach saudyjskich publikowanych za granicą i na liberalnych witrynach internetowych zaświadcza o wielkim postępie saudyjskiego liberalizmu. Jest jednak jeszcze daleka droga do przebycia…”
4) „Ruchowi saudyjskich liberałów należy się uznanie za jego pozytywne nastawienie wobec praw kobiet i równości kobiet i mężczyzn w kwestii edukacji i możliwości pracy… Saudyjscy liberałowie mogą być jedynymi, którzy przyjmują to pozytywne stanowisko wobec praw kobiet, które wypływa z praw ustanowionych przez islam. Temu stanowisku towarzyszy nowoczesny punkt widzenia, patrzący szeroko na sytuację kobiet w reszcie świata, a w świecie islamskim szczególnie”.
5) „Arabia Saudyjska ma grupę liberalnych komentatorów politycznych – gwiazd medialnych – które rozświetlają saudyjskie niebo swoimi artykułami i oświeconymi dyskusjami politycznymi na kanałach telewizyjnych. Bez wymieniania nazwisk, żeby nikogo nie pominąć, można powiedzieć, że jeśli chodzi o ich wiedzę i obiektywność, saudyjscy liberalni komentatorzy politycznie nie ustępują swoim kolegom spoza Arabii Saudyjskiej, którzy cieszą się znacznie większym stopniem wolności” [10] .
Nabulsi wspomina także “nową saudyjską edukację narodową, którą polityczne władze saudyjskie zachęcają i realizują”, jak również „konferencje dialogu narodowego, organizowane w ostatnich latach począwszy od roku 2003” i „dialog międzywyznaniowy i międzykulturowy, który wiedzie Arabia Saudyjska”, charakteryzując je jako posunięcia umożliwione przez poparcie liberałów w kraju [11] .
Przeszkody, na jakie natykają się liberałowie saudyjscy
Nabulsi wylicza dalej następujące elementy, które uważa za przeszkody dla liberałów saudyjskich:
1) „Ruch liberalny jest wyraźnym zagrożeniem dla interesów ich fanatycznych przeciwników [islamistów], którzy widzą liberalizm nie tylko jako ‘odrażający towar importowany z Zachodu’, ale także jako zagrożenie dla ich statusu społecznego, kulturalnego i ekonomicznego”.
2) „Rozbieżność między rozwojem ekonomicznym a rozwojem społecznym w Arabii Saudyjskiej spowodowała opozycję społeczną do wszystkich zjawisk liberalnych przyniesionych przez rozwój ekonomiczny”.
3) „Nieszczęśliwie dla Arabii Saudyjskiej w latach 1960., 70. i 80. kraj ten gościł politycznych przywódców islamu, którzy zostali wydaleni z własnych krajów wraz z grupami swoich zwolenników… Byli to główni ideolodzy spośród tych, którzy napisali religijne i ideologiczne programy [dla szkół saudyjskich] i stworzyli całe książki, z których uczy się w szkołach kraju… Tak więc stworzyli potężne przeszkody dla ruchu liberalnego w jego możliwościach [działania na rzecz] zmian i kroków promujących postęp i modernizację…” [12] .
4) „Mieszanie liberalizmu zachodniego i liberalizmu saudyjskiego [i przedstawianie liberalizmu saudyjskiego jako naśladownictwa] wartości, zwyczajów i idei liberalizmu zachodniego są jedną z frustrujących przeszkód [powstrzymujących liberalizm saudyjski]. Szczególnie biorąc pod uwagę, że Bractwo Muzułmańskie wpoiło społeczeństwu saudyjskiemu swoje czarne i fanatyczne idee wobec Innego, szczególnie wobec Zachodu”.
5) „Największą przeszkodą na drodze liberalizmu w Arabii Saudyjskiej jest nieelastyczność tego ruchu – brak wystarczających umiejętności pojednania się z drugą stroną [tj. z islamistami], która także nie posiada najmniejszej elastyczności lub zdolności pojednania” [13] .
[1] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 20 czerwca 2009.
[2] “Al-Watan”, Arabia Saudyjska, 16 maja 2009.
[3] “Al-Watan” Arabia Saudyjska, 23 maja 2009.
[4] “Al-Watan”, (Arabia Saudyjska), 18 lipca 2009. Lista postaci aktywnych w drugiej połowie XX wieku ma na celu obalenie twierdzenia, że ruch liberalny w Arabii Saudyjskiej jest nowym zjawiskiem, które zaczęło się w latach 1990.
[5] “Al-Watan”, (Arabia Saudyjska), 27 czerwca 2009.
[6] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska) 23 maja 2009.
[7] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska) 30 maja 2009.
[8] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 30maja 2009.
[9] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 30 maja 2009.
[10] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 13 czerwca 2009.
[11] “Al-Watan” (Arabia Saudyjska), 27 czerwca 2009.
[12] Przez te dziesięciolecia Arabia Saudyjska przyjęła wybitne postaci z Bractwa Muzułmańskiego i innych politycznych ruchów islamskich, włącznie z Muhammadem Qutbem (bratem fundamentalisty Sayyeda Qutba), który przybył do kraju w 1972 r. i otrzymał stanowisko wykładowcy badań islamskich na uniwersytecie Al-Qara w Mekce.
[13] “Al-Watan”, Arabia Saudyjska, 20 czerwca 2009.
