Członkowie egipskich sił zbrojnych pokazują puszki z pomidorami, smażoną cebulą i inne produkty żywnościowe wytwarzane w fabrykach wojskowych. Zdjęcie: David Degner.

Wprowadzenie

Armia egipska ma pełną kontrolę nad Egiptem od 1952 r. z jednym wyjątkiem – prezydenturą Mohammada Mursiego 2012-2013. Przez sześćdziesiąt lat często wywierała znaczny wpływ na rozwój sytuacji politycznej w kraju. Niniejsza analiza ma jednak stosunkowo ograniczony zasięg i skupia się głównie na szerokiej i zróżnicowanej roli sił zbrojnych Egiptu w budowaniu imperium gospodarczego, które zazdrośnie strzegą, rozszerzają i bronią.

Teoretycznie rozmiary i zróżnicowanie tego imperium gospodarczego okrywa tajemnica: na media narzucone są ostre restrykcje prawne, zabraniające badania jakichkolwiek aspektów tego imperium. Jeden z głównych obserwatorów egipskich mówi, że rola establishmentu militarnego w gospodarce narodowej „pozostaje jednym z głównych tabu w polityce egipskiej” [1] . Jak na ironię jednak znaleźliśmy oficjalną, rządową witrynę internetową, która dostarcza obszernego, choć niekoniecznie pełnego wyliczenia kluczowych firm i przedsiębiorstw przemysłowych stanowiących główny trzon działalności gospodarczej prowadzonej przez siły zbrojne w Egipcie. Tę listę pokazujemy w Aneksie poniżej. Znaleźliśmy także listę produktów wytwarzanych przez siły zbrojne, wydaną przez al-jam’iyyah al-masriyyah lil-taghyir (Egipskie Stowarzyszenie na rzecz Zmiany) w celu ich bojkotowania [2] . W oparciu o informacje zaczerpnięte z innych źródeł uznaliśmy, że lista jest poprawna i wiele z tych produktów wspominamy w tekście niniejszego opracowania.

Jako punkt odniesienia: armię egipską uważa się za jedną z największych w Afryce i na Bliskim Wschodzie, z dwoma milionami oficerów i szeregowych, z których milion jest w rezerwie, 500 tysięcy w armii i 300 tysięcy w rozmaitych agencjach bezpieczeństwa narodowego w dodatku do Gwardii Republikańskiej i straży przybrzeżnej [3] .

Wzrost i ewolucja roli armii w gospodarce narodowej

Zaangażowanie sił zbrojnych w gospodarki narodowej swoich krajów nie jest zjawiskiem unikatowo egipskim; istnieje na ten temat olbrzymia literatura, szczególnie w wypadkach Chin i Pakistanu. Wspólne dla wszystkich tych wypadków jest to, że zaangażowanie armii w gospodarkę narodową pozostaje częściowo ukryte w ramach szarej strefy ekonomicznej. Takie zaangażowanie może przybierać również postać zorganizowanej korupcji związanej z szerokim spektrum zamówień państwowych. Pod tym względem Egipt nie stanowi wyjątku. Korespondentka gazety francuskiej „Le Monde” Claire Tallon pisze, że armia egipska jest „gigantem ekonomicznym ukrytym w cieniu” [4] . Podczas gdy publikowanie jakichkolwiek informacji o działalności armii w gospodarce narodowej jest surowo zabronione na bazie marnego argumentu, że taka informacja związana jest z bezpieczeństwem narodowym, wiele firm kierowanych przez armię ma obszerne strony internetowe, które z dumą reklamują swoje produkty (jak drugie zdjęcie poniżej o jakości produkowanego makaronu).

Znaczącą rolę egipskich sił zbrojnych w gospodarce narodowej trzeba oceniać w kontekście dwóch ważnych wydarzeń historycznych: wojskowego zamachu stanu z 1952 r. i Porozumienia Pokojowego Camp David z 1979 r.

Gamal Abd Al-Nasser, przywódca zamachu 1952 r., rozpoczął olbrzymi program nacjonalizacji w kontekście ekonomii socjalistycznej, kapitalizmu państwowego i planowania centralnego. Ta polityka została z czasem zapisana w konstytucji 1964 r. jako zasada „lud kontroluje wszystkie środki produkcji” [5] . W latach następujących po zamachu stanu 1952 r. industrializacja była centralnym punktem dla planistów ekonomicznych w Egipcie, a równocześnie kraj rozbudowywał potęgę militarną w celu podparcia swoich roszczeń do przywództwa w regionie.

Pęd ku industrializacji prowadzony był metodami silnej ręki, takimi jak konfiskata, sekwestrowanie i nacjonalizacja przedsiębiorstw zagranicznych, albo czasowe, albo stałe. Siły zbrojne były zaangażowane w „industrializację zastępowania importu” i inne strategie etatyzmu prowadzone przez reżim Nassera. Oficerowie armii o niewystarczających lub żadnych kwalifikacjach instalowali się jako kapitanowie znacjonalizowanego przemysłu i dyrektorzy przedsiębiorstw. Jak wskazuje dr Zeinab Abul-Magd „korupcja i złe zarządzania wkrótce rozprzestrzeniły się w całym sektorze publicznym [1] projekt Nassera zawiódł i nie spełnił obietnicy dostarczenia dobrobytu” [6] .

Pod koniec lat siedemdziesiątych nie można już było dłużej ignorować lub ukrywać niewydajnego przemysłu i dysfunkcjonalnego zarządzania. Zgodnie ze swoją pro-zachodnią postawą następca Nassera, Anwar Al-Sadat, postanowił odrzucić sowiecki model ekonomiczny ustanowiony przez jego poprzednika i rozpocząć proces prywatyzacji oraz zaprowadzić gospodarkę neoliberalną. Armia niechętnie zaakceptowała dzielenie się władzą ekonomiczną z nowo wyłaniającą się klasą kapitalistów, mimo faktu, że nie uczyniono żadnych poważnych prób wkroczenia w jej królestwo gospodarcze. Porozumienie Camp David ponownie postawiło na nogi ekonomiczną potęgę armii oraz dało jej możliwość rozszerzenia jej roli ekonomicznej daleko powyżej tego, co panowało dotąd.

Traktat pokojowy z Izraelem

Traktat pokojowy z Izraelem (1979) zredukował potrzebę dużej armii i spowodował zwolnienie z wojska tysięcy młodych poborowych i oficerów. Przy już wysokiej stopie bezrobocia, szczególnie w grupie wieku 18-24, zwolnienie dużej liczby poborowych i podoficerów, jak również młodszych oficerów [i wpuszczenie ich] na rynek pracy o ograniczonej możliwości ich wchłonięcia nie byłoby ani praktyczne, ani politycznie sensowne.

Do zajęcia się tym problemem Egipt za czasów prezydenta Hosniego Mubaraka założył organ ekonomiczny znany jako Organizacja Projektów Służby Narodowej (jihaz mashru’at al-khidma al-wataniyah), który tworzył jednostki przemysłowe, wytwórcze, finansowe i komercyjne, zdolne do zaabsorbowania przynajmniej części zdemobilizowanych żołnierzy. Co ważniejsze, ten nowy kompleks militarno-przemysłowy dostarczał generałom i pułkownikom wielu okazji do zajęcia stworzonych stanowisk kierowniczych. Niektórzy emerytowani starsi oficerowie, których uznano za lojalnych wobec reżimu, zostali stopniowo dokooptowani do systemu prezydenckiego „przywileju i patronatu” Hosniego Mubaraka. Słowami analityka Yezida Sayigha: korpus oficerski nie zszedł ze sceny, ale raczej „stał się niewidzialny dzięki swojej wszechobecności”. Sayigh dodaje, że rola oficerów w sferze cywilnej „stała się tak wszechprzenikająca, że uznali ją za normalną i naturalną nie tylko inni, ale także, co istotne, jej członkowie”. Egipt, słowami Sayigha, stał się „republiką oficerów” [7] .

Kompleks militarno-przemysłowy korzystał z ulg podatkowych i wyłączenia od podatków, taniej ziemi państwowej, często taniej siły roboczej spośród młodych poborowych, szczególnie w projektach rolniczych, i innych przywilejów, niedostępnych dla sektora prywatnego. W wyniku, według jednego z obserwatorów: „armia przekształciła się z siły walczącej w siłę zatrudniającą” [8] . Rozpoczęła nowy etap „silnego zaangażowania w produkcję dóbr konsumpcyjnych zamiast ciężkiego sprzętu wojskowego” [9] .

Zakres kontroli ekonomicznej armii

Szacunki rozmiarów gospodarki egipskiej kontrolowanej przez armię wahają się od 5 do 40 procent. Były minister handlu Rashid Mohammad Rashid (który jest na wygnaniu, a jego dobra zostały skonfiskowane) twierdzi, że wojsko kontroluje około 10 procent gospodarki [10] . Większość analityków ocenia tę kontrolę na 25 do 40 procent [11] .

Khaled Fahmi, dziekan wydziału historii Uniwersytetu Amerykańskiego w Kairze, nazywa wojskowy kompleks przemysłowy „bardzo szarą gospodarką” w tym sensie, że bardzo mało wiadomo o nim i nie jest on przedmiotem kontroli parlamentarnej. Biuro rewizyjne rządu egipskiego nie ma nad nim żadnej kontroli ani wiedzy; w każdym razie na czele tego biura stoi były generał [12] . W telegramie wysłanym do Departamentu Stanu USA w 2009 r. (opublikowanym przez WikiLeaks 14 grudnia 2011 r.) ambasador USA w Kairze, Margaret Scobey, napisała: „Widzimy rolę armii w gospodarce jako siłę, zasadniczo dławiącą reformę wolnego rynku przez wzrastające bezpośrednie zaangażowanie rządu w rynek” [13] . W tym samym telegramie ambasada wskazuje, że egipski minister obrony może zawiesić każde porozumienie handlowe z “przyczyn bezpieczeństwa”. Być może z tych samych przyczyn armia sprzeciwiła się w 2011 r. pakietowi pożyczkowemu z Międzynarodowego Funduszu Walutowego, który żądał poważnego programu prywatyzacji. Zamiast tego, jako pokaz swojej sprawności gospodarczej, armia w grudniu 2011 r. pożyczyła miliard dolarów egipskiemu bankowi centralnemu [14] .

Choć nie ma dokładnych danych o tworzących dochody działaniach olbrzymiego imperium gospodarczego armii, zasięg tej działalności jest różnorodny i szeroki, obejmujący wszystkie główne działy gospodarki. Wahają się one od dóbr konsumpcyjnych, takich jak laptopy, płaskoekranowe telewizory, maszyny do szycia, lodówki, garnki i patelnie, plastikowe obrusy, butle z gazem butanowym, oliwa z oliwek i woda butelkowana, aż do narzędzi medycznych, turystyki, nieruchomości oraz gazu i energii [15] . Armia jest właścicielem i zarządza nie mniej niż dziewięcioma fabrykami makaronu, które dostarczają 40 procent zapotrzebowania rynku wewnętrznego.

Reklama Makaronu Królowej, której właścicielem są Siły Zbrojne (patrz strona internetowa Queen Macaroni)

Armia zarządza także stacjami benzynowymi Wataniyyah, transportem morskim, wynajmowaniem ciężkich maszyn i usługami sprzątania i czyszczenia Queen. W sektorze rolnym, gdzie często zatrudnieni są młodzi poborowi, armia uprawia to, co znane jest jako “plony strategiczne”, takie jak jęczmień, kukurydza, pszenica i koniczyna, jak również drzewa mango, pomarańcze i cytryny oraz prowadzi farmy bydła mlecznego i mięsnego, a także nowoczesne rzeźnie.

Partnerstwo z inwestorami zagranicznymi oraz korporacjami międzynarodowymi

Poza pełną własnością szerokiego zakresu przedsiębiorstw, biznesów i firm handlowych armia weszła także w partnerstwo z firmami zagranicznymi w celu dywersyfikacji swojej działalności ekonomicznej. Te partnerstwa skupiają się w sektorach, w których armia ma znaczne wpływy i które mają wielki potencjał zysków. Badanie Marshalla i Stachera identyfikuje te sektory jako “transport morski i powietrzny, ropa naftowa i gaz oraz projekty środowiskowe na skalę przemysłową, takie jak oczyszczalnie ścieków i wytwarzanie odnawialnej energii”. Jednym z przykładów jest partnerstwo z 2001 r. z Mohammadem Abdul-Mohsenem Al-Kharafim, biznesmenem kuwejckim i jednym z najbogatszych ludzi Zatoki, budowania komputerów i laptopów przy użyciu technologii firmy tajwańskiej z inwestycją wysokości 140 milionów dolarów. Obie strony założyły także International Pipe Industry Company – największego producenta rur do ropo- i gazociągów na Bliskim Wschodzie [16] .

Kolejne partnerstwo istnieje z chińską państwową firmą naftową (Sinopec) do wiercenia i wydobycia ropy naftowej oraz z dwiema firmami włoskimi – Breda i ETI – do obsługi stacji benzynowych i gazowych. Armia weszła także w partnerstwo z firmami niemieckimi i duńskimi w dziedzinie technologii energii wiatrowej oraz z Chryslerem w sprawie składania Jeep Wrangler. W tym ostatnim wypadku armia używa środków finansowych dostarczonych przez USA do produkcji Jeepów, jako części pakietu pomocowego USA. Produkuje także Jeepy na sprzedaż w sektorze prywatnym na równoległej linii produkcyjnej. Prawdopodobnie jest to bardziej zyskowne niż którekolwiek z pozostałych przedsięwzięć [17] .

Armia jest głęboko zaangażowana w nieruchomości i jest właścicielem dużych obszarów ziemi. Zgodnie z prawem armia może zabrać każdą ziemię publiczną dla celów obronności kraju; często to robiła, ale dla celów komercyjnych. Według Al-Magd, agencja znana jako Projekty Ziemskie Sił Zbrojnych rozpoczęła wiele rozmaitych projektów, włącznie z budynkami mieszkalnymi, na ziemi państwowej przejętej przez armię. Armia jest także właścicielem nieruchomości takich jak miejscowość wypoczynkowa Szarm El-Szejk i inne miejscowości wypoczynkowe oraz liczne kluby wojskowe, które można wypożyczać na prywatne okazje, takie jak śluby. Niedawno armia zakończyła również budowę wszechstronnego miasteczka sportowego we wschodnim Kairze ze stadionem na 30 tysięcy widzów [18] .

Oficerowie, przeniesieni w stan spoczynku, zajmują kluczowe stanowiska w kraju

W dodatku do kluczowych stanowisk w przedsiębiorstwach będących własnością armii lub zarządzanych przez nią, starsi emerytowani oficerowie kontrolują przedsiębiorstwa, które należą do kategorii “kluczowych”. Obejmuje to Zarząd Kanału Sueskiego (jedno z największych źródeł obcej waluty w kraju), jak również firmy transportu powietrznego i morskiego (włącznie z portami morskimi), elektryczność, wodę i kanalizację. Za czasów reżimu Mubaraka 21 z 29 prowincji egipskich było zarządzanych przez oficerów w stanie spoczynku. Byli oficerowie armii znajdują się na wszystkich szczeblach olbrzymiej biurokracji egipskiej i w korpusie dyplomatycznym [19] . Dziennikarz gazety francuskiej „Le Monde” zauważył, że starając się o spotkanie z kierownikiem klubu sportowego, basenu publicznego, fermy kurzej, cukrowni lub którymkolwiek z 29 gubernatorów, “znajdziesz się przed starzejącym się oficerem, który nie przestanie mówić o swoich bohaterskich wyczynach w wojnach przeciwko Izraelowi” [20] .

Preferencja inwestorów dla partnerstwa z armią

Ogólnie rzecz biorąc, inwestorzy zagraniczni, włącznie z dużymi korporacjami globalnymi, wolą partnerstwo z armią od partnerstwa z sektorem prywatnym, bowiem inwestorzy wiedzą, że armia jest traktowana w sposób uprzywilejowany i z łatwością może uniknąć (najprawdopodobniej – ignorować) przeszkód biurokratycznych. Przedsiębiorstwa należące do armii są często zwolnione z podatków. Ponadto armia ma środki na ochronę własności, która należy wspólnie [do armii i zagranicznego partnera]. Na przykład Firma Al-Kharafi oznajmiła, że transportowi turbin gazowych do nowej elektrowni w Dumyat towarzyszyły egipskie samochody opancerzone [21] .

Ministerstwo produkcji wojskowej

Choć wiele budynków agencji rządowych w Kairze jest nędznych i odrapanych, ministerstwo produkcji wojskowej, które zarządza projektami będącymi własnością armii, opisane jest jako posiadające “wystawną siedzibę” ze „złotymi poręczami”; jako „zalane gotówką”. Minister, Sayyed Mishal, szacuje, że dochody ministerstwa ze sprzedaży dóbr konsumpcyjnych wyniosły 2 miliardy funtów egipskich (345 milionów dolarów według kursu 2011 r.) i że ministerstwo zatrudnia 40 tysięcy cywilów [22] . Tym pracownikom odmawia się prawa zakładania związków zawodowych.

Interregnum po Mubaraku

Z upadkiem prezydenta Hosniego Mubaraka dla armii ważniejsze było posiadanie prezydenta, który zachowa status quo chronienia interesów ekonomicznych armii, niż człowieka, który nosi mundur [23] . Niektórzy obserwatorzy egipscy argumentowali, że upadek Mubaraka został radośnie przyjęty przez armię, której dowódcy niepokoili się, że dojście do prezydentury syna Mubaraka, Gamala, i jego dążenie do prywatyzacji, może zagrozić ekonomicznej supremacji armii [24] . Uderzająca jest wypowiedź na konferencji prasowej asystenta ministra obrony, generała majora (liwaa) Mahmuda Nasrra w 2011 r. Generał Nasr oświadczył, że armia nigdy nie odda kontrolowanych przez armię projektów żadnej innej władzy, ponieważ projekty te nie są majątkiem należącym do państwa, ale „dochodami z potu ministerstwa obrony i jego własnych, specjalnych projektów” [25] .

Przy szybkim pogarszaniu się gospodarki egipskiej podczas pierwszych kilku miesięcy prezydentury Mohammada Mursiego jego premier, dr Hisham Qindeel, dyskutował o możliwość rozszerzenia roli sił zbrojnych przy ich dostępie do funduszy i zasobów, jakie kontrolują [26] . Mogło to być ukryte zapewnienie dla armii, że Bractwo Muzułmańskie nie naruszy gospodarczego królestwa armii.

Wnioski

Wydaje się jasne, że siły zbrojne w Egipcie mocno kontrolują majątek ekonomiczny, włącznie z przedsiębiorstwami, które produkują rozmaite dobra konsumpcyjne. Ten majątek nie tylko dostarcza armii strumienia dochodów, ale także dostarcza intratnych posad kierowniczych i menadżerskich dla emerytowanych oficerów wszystkich rang. Armia zazdrośnie chroni ten majątek i z tego powodu jest stałym przeciwnikiem wprowadzenia programów prywatyzacji i neoliberalnej polityki ekonomicznej, które grożą ich uprzywilejowanej pozycji w gospodarce. Często podnoszono pytanie, czy armia egipska jest aktywną armią, firmą handlowa, firmą kontrahentką, pośrednikiem ekonomicznym czy wręcz bankiem.

W trakcie pisania niniejszego opracowania nowy silny człowiek Egiptu, generał Abdul-Fattah Al-Sisi rozkazał egipskiej armii i policji zwalczać to, co nazwał “przemocą i terroryzmem”, co jest określeniem na Bractwo Muzułmańskie, silną organizację, wyjątkowo zdolną do postawienia wyzwania dominacji armii w wielu dziedzinach życia politycznego, ekonomicznego i biurokratycznego w Egipcie. Jest to walka, którą armia będzie prowadzić z ostrością, a nawet – jeśli to konieczne – skrajną przemocą, ponieważ nie może pozwolić sobie na przegraną, jeśli chce zachować integralność, wręcz przetrwanie, swojego imperium gospodarczego, jak również dominującej roli politycznej.

Cytując artykuł redakcyjny z 28 lipca 2013 r. z „Jadaliyya”: „Wydarzenia ostatniego tygodnia są bolesnym dowodem trudnej drogi przed nami. Rewolucja 25 Stycznia stoi teraz przed walką o swoje istnienie w środowisku, w którym władza [armii] i opór [Bractwa Muzułmańskiego] jest bardziej zawiła niż kiedykolwiek”.

* Dr Nimrod Raphaeli jest starszym, emerytowanym analitykiem w MEMRI.

ANEKS (nie spolszczony)

National Information Agency: The Armed Forces and Comprehensive Growth

1. National Service Projects in the Armed Forces

2. Plastic material for packaging and agriculture (established in 1992 and began production in 1994)

3. Victory (al-nasr) company for intermediary chemicals (primarily insecticide)

4. Arab World Company for Optics (including laser and precision electronic systems. Established in 1982)

5. National Company for Agricultural development in arid areas (established in 1999)

6. Supreme Egyptian Company for Agricultural Industrialization and Land Reclamation (including two plants for dairy products, two plants for salsa, two plants for livestock fodder. Established in 1998).

7. National Production for Nutritional Industry (comprises three inter-connected plants for the production of jams, juices and tomato paste; olive oil factory; and a pickle factory)

8. Egg Production Factory (completed between 1979 and 1986)

9. Food Security Sector (including production of agricultural products, food industry and honey)

10. Nasr Company for Services and Maintenance (including transportation, container leasing, tourism and hotels, garages, security and guard word, cleaning and beautification, sea services and training.)

11. National Company for Public Contracting and Imports (established 1993. Civil engineering and tourism)

12. National Company for Road Construction and Maintenance (the company may enter into partnership with similar companies both in Egypt and abroad)

13. Mining Sector (May 1987. Mines across the country, development of Sinai in collaboration with the Second Army, building of a stadium, sports facilities and farms).

Reference: sis.gov.eg, July 10, 2013.

————————————————–

[1] Mohamed Al-Khalsan, „The Army and the Economy of Egypt, http://www.pambazuka.org/en/category/features/79025/print, December 1, 2012.

[2] Egyptian Association for Change – USA „da’wa limuqata’at muntajat al-jeish al-istihlakiyyah wal-khadimiyya,” [A call to boycott the army’s consumer and service products], https://www.facebook.com/eacusa/posts/313617642018052, February 4, 2012.

[3] 'Adel 'Amer, „al-quwwa al-iqtisadiyah liljeish al-masri wa-mashru’atihi al-tanmawiyyah,” [The Economic Power of the Egyptian Army and its Development Projects,” www.misrelgdida.com/reporters1/89960.html , May 9, 2012.

[4] Le Monde, January 22, 2012, quoted by http://alasr.ws/articles/view/12272, January 23, 2012.

[5] Ahmed Shehab al-Din, „al-iqtisad al-madani liljaysh al-masri fi 'ahd abdul nasser ila ma ba’da thawrat 25 yanayyir,” (The civilian economy of the Egyptian Army during Abdul Nasser’s era through January 25), www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=293966 , February 4, 2012.

[6] Zeinab Abul-Magd, „al-jeish waliqtisad fi masr,” [The Army and the Economy in Egypt,], www.jadaliyya.com/pages/index/3693 , December 21, 2011.

[7] Yezid Sayigh, „fawqa al-dawla: jumhuriyat al-dhubat fi masr,”[Above the State: The Officers’ Republic of Egypt,” http://carnegie-mec.org/publications/?fa=48996, August 1, 2012.

[8] Alex Blumberg, „Why Egypt’s Military Cares About Home Appliances,” www.npr.org/blogs/money/2011/02/10/133501837/why-egypts-m , February 04, 2011.

[9] Zeinab Abdul-Magd, „al-jeish wal-iqtisad fi masr,” [The Army and the Economy of Egypt] www.jadaliyya.com/pages/index/3693 , December 23, 2011.

[10] http://arabi.assafir.com/article.asp?aid=47, July 4, 2013.

[11] See, for example, Zeinab Abdul-Magd, „The Army and the Economy in Egypt,” loc. Cit. 'Adel 'Amer, loc. cit.

[12] http://www.aljazeera.com/indepth/features/2012/02/2012215195912519142.html February 15, 2012.

[13] Andrew S. Ross, „Egypt’s Military, an economic giant, now in charge,” http://www.sfgate.com/business/bottomline/article/Egypt-s-military-an-economic-giant-now-in-charge-2459663.php, February 13, 2011.

[14] www.lost-truth.com , January 8, 2012.

[15] The minister of military production, Sayyed Misha’al, a former general, took special pride in telling a reporter that the bottled water marketed under the brand name of „Safi” („pure”) is named after his daughter.

[16] Shana Marshall and Joshua Stacher, „Egypt’s Generals and Transnational Capital,” Middle East Research and Information Project. www.merip.org/mer/mer262/egypts-generals-transnational-capital

[17] A letter to the editor published in www.Jadaliyya.com/pages/index/3732 , December 24, 2011.

[18] Magdi Abdul Hadi „al-jeish yatahakam fi imbaratoriya iqtisadiya dhakhma,” [The army controls a vast economic empire],” http://www.bbc.co.uk/arabic/middleeast/2012/06/120623_army_egypt_business.shtml, June 23, 2012.

[19] Zeinab abul-Magd, „The Egyptian Republic of Retired Generals, „Foreign Policy,” May 8, 2012.

[20] http://alasr.ws/articles/view/12272 , January 22, 2012.

[21] The term „army economic empire” was the subject of a study „dirasa tahliliya: imbaratoriyat al-jeish al-iqtisadiyah fi masr wasiyasatihi min thawrat 25 yanayyir li-isqat al-thawrah,” www.3ade.info/news/1-comment/92-militaryeconomyegypt25jan , January 25, 2012.

[22] www.lost-truth.com, July 8, 2013.

[23] WikiLeaks underscores the role of the Egyptian army in the national economy,” www.lost-truth.com, January 8, 2012.

[24] http://arabi.assafir.com/article.asp?aid=47 , July 4, 2013.

[25] Magdi Abdul Hadi „al-jeish yatahakam fi imbaratoriya iqtisadiya dhakhma,” [The army controls a vast economic empire],” http://www.bbc.co.uk/arabic/middleeast/2012/06/120623_army_egypt_business.shtml, June 23, 2012.

[26] Mahmoud Radhwan, www.alborsanews.com/2012/12/24 , December 24, 2012

POWIĄZANE ARTYKUŁYWIĘCEJ OD AUTORA